مصطفی محقق داماد / شمایل فقه پویا و جامعیت در درس و بحث حوزوی و دانشگاهی
نشان تجارت - سیدمصطفی محقق داماد، هم نام و کارنامه نام مهمی در حوزه فقهی و علوم دینی در زمینه درس و تحقیق دارد و هم از خانواده بسیار مهمی در زمینه حوزوی است؛ فرزند سیدمحمد محقق داماد و نوه دختری شیخ عبدالکریم حائری یزدی (بنیانگذار حوزه علمیه قم) که نزد بزرگ‌ترین استادان حوزه، علوم دینی را فراگرفت، اگرچه هرگز عضو هیچ حزب و دسته و گروهی نبود، اما واکنش‌هایش به رخداد‌های سیاسی و نامه‌های مهمی که در برهه‌های مهم تاریخی به رشته تحریر درآورد از او چهره‌ای پویا در زمینه‌های اجتماعی نیز ساخته است. در کنار این مساله، محقق داماد، داماد خانواده لاریجانی است با این وجود او بعد از این که در دوره‌ای در قوه قضاییه سمت داشت، سیاست را رها کرد و در سال‌هایی که دو برادرهمسرش ریاست دو قوه از سه قوه کشور را برعهده داشتند، به مطالعه و تدریس علوم دینی و فقه پرداخت.
بازنشر اظهارات او در ماه‌های پایانی سال گذشته که تاکید کرده بود که «حکومت اسلامی موظف به ملزم کردن خانم‌ها به حجاب نیست» با بازتاب‌های زیادی مواجه شد.
سیدمصطفی محقق داماد کیست؟
سیدمصطفی محقق احمدآبادی معروف به محقق داماد، استاد تمام بازنشسته حقوق دانشگاه شهید بهشتی است. او فرزند آیت‌الله سیدمحمد محقّق داماد و نوه دختری آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم است.
در گفت‌وگویی با گروه آیین و اندیشه خبرگزاری فارس در بهمن سال ۱۳۹۱ درباره این نسبت خانوادگی می‌گوید که «آن زمان که بچه بودم از خدا این‌قدر نمی‌ترسیدم که از این موضوع می‌ترسیدم [با خنده] که مبادا خلافی مرتکب شوم، بگویند نوه آیت‌الله حائری خلافی مرتکب شده است. برخلاف طلاب دیر به دیر موی سرشان را می‌تراشیدند تا در هزینه‌ها صرفه‌جویی کنند، من این امکان را نداشتم و باید موی سرم را همیشه کوتاه نگه می‌داشتم تا نگویند نوه آیت‌الله حائری فوکول گذاشته است.»
محقق داماد سال‌ها قبل با تنها دختر آیت‌الله میرزا هاشم آملی لاریجانی ازدواج کرد و داماد خانواده لاریجانی محسوب می‌شود. خود او درباره ماجرای این ازدواج گفته است: «آقای آملی با پدرم دوستی صمیمانه‌ای داشت. منزلی اجاره‌ای نزدیک منزل پدری من داشتند. پدر و مادرم شنیده بودند که ایشان یک دختر دارد. بر اثر رفت و آمد زیادی که پدرم با ایشان داشت در سال ۱۳۴۳ ازدواج ما اتفاق افتاد. واسطه ازدواج ما فردی بود که هم در درس آیت‌الله میرزا هاشم آملی و هم درس آیت‌الله محقق داماد (پدرم) شرکت می‌کرد و او آیت‌الله جوادی آملی بود.
آقای جوادی درس پدرم را تقریر می‌کرد، چه گفت‌وگویی میان آن‌ها انجام شد من در جریان نیستم. آن زمان قصد ازدواج نداشتم، ناگهان چنین صحبتی شده بود. نخستین کسی که مرا مطلع کرد، دایی بزرگم بود. دایی من مرحوم حاج آقا مرتضی حائری توصیه کردند که من تردید نکنم و قبول کنم.»
در همین گفت‌و‌گو او درباره پسران خانواده لاریجانی می‌گوید: «همه برادر‌های خانم من آن زمان حکم فرزندان من را داشتند... مقداری نقش برادر بزرگ‌تر برادران لاریجانی را من داشتم و برای موفقیت همه برادران دعا می‌کنم.» محقق داماد تحصیلاتش را در حوزه علمیه ادامه داد و فوق لیسانس حقوق و فلسفه اسلامی خود را از دانشگاه تهران گرفت. او دکترای خود را در دهه هفتاد خورشیدی، از دانشگاه کاتولیک لوون در کشور بلژیک و رشته حقوق بین‌الملل گرفت. او اگرچه به عنوان استاد دانشگاه شهید بهشتی از خدمت در هیات علمی بازنشسته شد، اما سابقه تدریس و مدیریت در دانشگاه‌های علوم اسلامی رضوی، مدرسه عالی شهید مطهری، تربیت مدرس و خوارزمی را نیز در سابقه دارد. او هم‌اکنون عضو پیوسته گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و رییس این گروه است.
محقق داماد از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۳ ریاست سازمان بازرسی کل کشور را عهده‌دار بود، اما ۳۰ سال قبل مناصب اجرایی را ترک کرد. او به مدت ۱۳ سال از ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۳ رییس سازمان بازرسی کل کشور بود و در این سال، جای خود را به سیدابراهیم رییسی داد. او یکی از اساتید حاضر در جلسه دفاع سیدابراهیم رییسی از رساله دکترایش (سال ۱۳۸۰) در مدرسه عالی شهید مطهری و استاد راهنمای او بود. به همین خاطر سکوتش در برابر صحبت محسن مهرعلیزاده در سال ۱۴۰۰ مبنی بر اینکه مرحوم رییسی شش کلاس سواد آکادمیک داشت، محل انتقاد نسبت به او شد.
محقق داماد اگرچه از لحاظ سیاسی عضو هیچ حزبی نیست، برخی رسانه‌ها او را نزدیک به جریان اصلاحات معرفی می‌کنند اگرچه سال ۱۳۹۱ او در گفت‌وگویی با فارس این مساله را رد کرده است: «برادر خانم‌های بنده می‌دانند من فکرم اصلاح‌طلبی به معنای صحیح کلمه است نه به معنای حزبی آن. آنان می‌دانند که من عضو حزب کسی نیستم، هیچ‌وقت در هیچ حزبی نبوده‌ام. خودشان می‌دانند که از لحاظ فکری آن‌گونه نیست که صددرصد با اصولگرایان مخالف باشم و نه صددرصد با اصلاح‌طلبان موافق. راست‌های سنتی به بنده احترام دارند و من هم برای آنان احترام قائلم. اصلاح‌طلب‌های مصطلح امروز در دوره‌ای چپ بودند که من هیچ وقت با چپ سازگاری نداشته و ندارم.»
انتقاد از وابستگی و سیاست‌زدگی حوزه‌ها
دی ماه سال ۱۴۰۰ به مناسبت صد سالگی تاسیس حوزه علمیه قم نشستی با عنوان «صد سالگی حوزه علمیه قم و مسائل جامعه ایران» برگزار شد. از جمله سخنرانان این نشست، سیدمصطفی محقق داماد بود که ناظر به موضوع «حوزه و نسبت روحانیت با سیاست» سخنانی فرمودند که مورد توجه رسانه‌ها نیز قرار گرفت.
جان کلام محقق داماد در این سخنرانی این بود که مرحوم آشیخ عبدالکریم حائری منظورشان از تاسیس حوزه در قم ایجاد پایگاهی بر مدار فضل علمی و اخلاق بود و نه سیاست.
او در این سخنرانی همچنین تلویحا مطرح می‌کند که مداخله حوزه در سیاست باعث حرکت بر لبه تیز نقد و قضاوت مردمی می‌شود و نتیجه‌ای جز منفور شدن بین مردم و اختلاف بین روحانیون ندارد. ایشان خاطره ناگوار دخالت روحانیت و حوزه در مشروطیت و حوادث ناگواری مثل اعدام شیخ فضلﷲ نوری را گواهی بر این برداشت می‌دانند.
محقق داماد همواره از مخالفان وابستگی حوزه علمیه به حکومت بوده و پویایی و رشد حوزه را در استقلال از حکومت، مخصوصا استقلال مالی می‌دانند. او بار‌ها تاکید کرده که حوزه باید از نظر مالی مستقل و مثل گذشته از اموال خیرین و کسانی که به واسطه کد یمین و عرق جبین وجوهات شرعیه می‌دهند، ارتزاق کند.
رخداد‌های سال ۱۴۰۱ و اعتراض به احکام معترضان
محقق داماد از نخستین چهره‌هایی بود که بعد از ماجرای مرگ مهسا امینی به آن واکنش نشان داد. او در بیانیه‌ای در این باره تاکید کرد که «امر به معروف و نهی از منکر به معنای صحیح و منطبق با تعلیمات اسلامی را هرگز کسی انکار نمی‌کند، ولی به یقین این دو فریضه الهی شرایطی دارد و در راس آن‌ها نه تنها آشنایی بلکه آگاهی کافی و عمیق مجریان با معروف و منکر است. تشکیل این نهاد و دادن آن به دست افراد ناآگاه انحرافی است روشن از تعالیم اسلامی و راهی است برای سلب آزادی‌های قانونی و شرعی شهروندان. در روایت مسعده بن صدقه امام صادق (ع) فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر باید توسط کسانی انجام شود که معروف را از منکر بشناسند نه کسانی که خود هدایت نشده‌اند تا دیگران را هدایت کنند.»
او در بخش دیگری از این بیانیه نیز می‌گوید که «مظهر کامل معروف تذکر خیرخواهانه و نقد قدرت حاکمه است و نه دخالت در حریم خصوصی شهروندان و منحرف ساختن افکار عمومی از وظایف اصلی آنان. در جامعه‌ای که فساد و سوءاستفاده و رانت و اختلاس و ارتشا هر روز خبرش حتی از رسانه ملی به گوش می‌رسد و ارقامش حیرت‌آور است به یقین نهی از منکر معنای دیگری می‌یابد و موارد اهمی خواهد یافت و ترجیح اهم بر مهم روش خردمندان است.»
۲۵ آذر ۱۴۰۱، نامه سرگشاده ۹ بندی محقق داماد خطاب [نگاشته شده در ۲۴ آذر] به قضات دستگاه قضایی کشور منتشر شد. در بخشی از این نامه آمده بود: «در این ایام که کشورمان با بحران ناآرامی مواجه است و تمام مشکلاتی که موجباتش را ناتوانی دولت‌ها فراهم ساخته‌اند امروز به دامن دستگاه قضایی سرازیر شده، قضات کشورمان را با امتحانی عظیم روبه‌رو ساخته است. امتحانی که ناظرین آن عموم آحاد ملت ایران و داور نهایی آن پروردگار متعال است. الیس‌الله باحکم الحاکمین! سروران کرام! انتظار از شما بزرگواران ژرف‌نگری و امعان نظر در صدور رای به خصوص در دماء است که به اجماع فقها بلکه همه خردمندان عالم این موضوع جای احتیاط کامل می‌باشد. خطا و تساهل در خون و مجازات غیرمشروع نسبت به افراد را حافظه تاریخ فراموش نخواهد کرد!
این نامه با واکنش تند حسین شریعتمداری در روزنامه کیهان مواجه شد. شریعتمداری نوشت: «جناب محقق داماد! چرا در نامه سرگشاده خود که به اصطلاح خطاب به قضات کشورمان نوشته‌اید و قبل از ارسال برای قضات، از کشکول چندرنگ BBC و VOA، سعودی اینترنشنال، دویچه وله، رادیو فردا، رادیو زمانه و سایت‌ها و شبکه‌های ضدانقلاب سر برآورده است!».
جامعیت در فقه و حقوق و فلسفه و ادب
محسن اسماعیلی در سال ۱۳۹۶ در زمانی که از اعضا حقوقدان شورای نگهبان در مراسم رونمایی از کتابی درباره محقق داماد تاکید کرد، بیش از ۳۰ سال است شاگرد مصطفی محقق داماد است و گفت: استاد محقق داماد در کنار جامعیت در فقه و حقوق و فلسفه و ادب، گنجینه‌ای از خاطرات ایران و حوزه علمیه است و نکته‌های ناب و ناگفته فراوانی در این زمینه دارد. این امر به خصوص با توجه به حافظه شگفت‌انگیزی که خدا به ایشان عطا کرده، این ضرورت را ایجاب می‌کند که از این مخزن ارزشمند بهره‌مند شویم. ویژگی دیگر استاد محقق داماد، خوش محضری و خوش بیانی است. ایشان نه فقط استاد برجسته فقه و حقوق است، بلکه فقیه‌پرور نیز هست و انسان‌هایی که می‌اندیشند را به اندیشیدن وادار می‌کند.
