تاریخچه ساخت ساز تنبک چیست؟
نشان تجارت - علی استرابی آشتیانی: «تنبک» یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ساز‌های کوبه‌ای ایران است که در موسیقی سنتی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. تنبک را می‌توان جزو مشهورترین و رایج‌ترین ساز‌های کوبه‌ای پوستی در ایران دانست. این ساز که به نام‌های تمبک، دمبک و ضرب نیز شناخته می‌شود، نه‌تنها در همراهی ساز‌های دیگر، بلکه به‌عنوان یک ساز تکنوازی و ریتمیک مستقل نیز کاربرد دارد.
معرفی ساز تنبک
تنبک عضوی مهم در خانواده ساز‌های کوبه‌ای است. تنبک که برخی آن را به نام ضرب می‌شناسند متشکل از بدنه چوبی و پوست طبیعی چهارپایان است که بر روی دهانه آن کشیده می‌شود. شکل ظاهری این ساز به شکل جام است که می‌توانید مشابه آن را در کشور‌های عربی، ترکیه، افغانستان و… بیابید.
ممکن است با انواع مختلفی از تنبک برخورد کنید که لازم است بدانید از نظر کاربرد و صدادهی با یکدیگر متفاوت هستند. برای مثال اندازه دهانه، جنس و حالت بدنه و جنس پوست مواردی هستند که در نوع صدای ساز تاثیر دارند. همچنین دهانه بزرگ تنبک با اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود تا برای سنین مختلف مورد استفاده قرار بگیرد. به طور کلی تنبک‌های بزرگ‌تر معمولا برای اجرای ارکستر رایج بوده و تنبک‌های کوچک‌تر بیشتر در تک نوازی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ادامه به منظور آشنایی بیشتر شما با ساختار تنبک، به بررسی قسمت‌های مختلف آن می‌پردازیم.
تاریخچه ساز تنبک
تنبک یکی از ساز‌های کوبه‌ای پوستی است که از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود. این ساز از دوران باستان در ایران زمین وجود داشته تاریخچه ساز تنبک که در زبان پهلوی به نام دمبلک شناخته می‌شده، به دوره ساسانیان می‌رسد. این ساز از جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایرانی برخوردار است.
درباره‌ی نام ساز تنبک هنوز نظری واحد وجود ندارد، بهمن رجبی در کتاب «تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف» بیان می‌کند که نام اصلی این ساز از ابتدا تنبک بوده است و در گفتار، حرف «ن» ساکن، به «م» تبدیل شده است، مثل کلمه شنبه که در گفتار روزمره «شمبه» تلفظ می‌شود؛ و عده‌ای دیگر بر این باورند که کلمه‌ی تنبک معنای درست و منطقی‌ای ندارد و اشتباهاً بین مردم جا افتاده است. دکتر معین معتقد است که نام دمبک نیز تغییر یافته‌ی همین نام است. از بین ساز‌های کوبه‌ای، تنها تمبک است که با ده انگشت نواخته می‌شود. ساز‌های کوبه‌ای قدیمی‌ترین ساز‌های موجود در تمدن بشری هستند، این سازها در ابتدا ابزاری برای ترساندن و دور کردن حیوانات وحشی و یا وسیله‌ای برای برقراری ارتباط و پیام‌رسانی به یکدیگر بوده‌اند.
تاریخچه ساز تنبک در دوره اسلامی
با ورود اسلام، موسیقی ایرانی تحت‌تاثیر فرهنگ اسلامی و عربی قرار گرفت. تاریخچه تنبک در این دوره دستخوش تغییراتی شد، اما این ساز همچنان جایگاه خود را به‌عنوان یکی از ساز‌های اصلی موسیقی ایرانی حفظ کرد. در دوران صفویه، موسیقی ایرانی دوباره شکوفا شد و مورد حمایت حاکمان صفوی قرار گرفت. شاه عباس بزرگ به‌عنوان یکی از حامیان بزرگ هنر، به توسعه موسیقی دربار کمک کرد و تنبک به یکی از ساز‌های اصلی در اجرای موسیقی درباری تبدیل شد. در این دوره، ساختار ساز تنبک دچار تغییراتی شد و استفاده از چوب‌های مرغوب و پوست‌های باکیفیت برای تولید صدای بهتر مرسوم شدند. نوازندگان تنبک در این دوره با استفاده از تکنیک‌های ساده، اما ریتمیک، به اجرای قطعات موسیقی می‌پرداختند و این ساز را در کنار ساز‌هایی همچون تار، کمانچه و سنتور به‌کار می‌بردند.
تاریخچه تنبک در دوران قاجار به مرحله‌ای مهم و تعیین‌کننده رسید. در این دوره، تنبک به‌عنوان یکی از ساز‌های اصلی در موسیقی ایرانی تثبیت و جایگاهی خاص در مجالس موسیقی اشرافی پیدا کرد. ناصرالدین‌شاه قاجار که علاقه فراوانی به موسیقی داشت، از نوازندگان برجسته برای اجرا در دربار خود دعوت می‌کرد و تنبک در کنار ساز‌های ملودیک نقش همراهی‌کننده داشت. در این دوره، نوازندگان بزرگی مانند آقاجان شیرازی ظهور کردند که به نوآوری در تکنیک‌های نوازندگی ساز تنبک پرداختند. آقاجان شیرازی با استفاده از ترکیب ضربات انگشتان، کف دست و حتی ناخن‌ها، صدا‌هایی متنوع و پیچیده از تنبک استخراج می‌کرد و به این ساز بُعدی هنری و تکنیکی بخشید. این نوآوری‌ها پایه‌گذار سبک‌های مدرن نوازندگی تنبک در دوره‌های بعدی شدند. در دوره قاجار، ساز تنبک به‌دلیل رشد موسیقی دستگاهی، نقش برجسته‌تری پیدا کرد.
انواع ساز تنبک
تنبک‌ها وابسته به نوع ساخت و مواد تشکیل‌دهنده، انواع مختلفی دارند که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد:
• تنبک یک تکه
این مدل تنبک امروزه کمتر در بین نوازندگان رواج داشته و کمتر ساخته می‌شود. دلیل آن، همان‌طور که از نامش پیداست یک‌تکه بودن چوبی است که در ساخت ساز استفاده می‌شود. پس از تبدیل چوب یک‌تکه به تنبک، پوست روی آن کشیده شده و ساز آماده استفاده است. بدیهی است این شیوه ساخت بسیار سخت و زمان‌بر خواهد بود. به همین دلیل در عصر حاضر کمتر از این نوع ساز استفاده می‌شود.
• تنبک چند تکه
این نوع نیز مانند مدل یک‌تکه از چوب و پوست تشکیل‌شده است. اما آنچه ساخت آن را آسان‌تر می‌کند، چندتکه بودن و استفاده از چند قطعه چوب برای درست کردن تنبک است.
• تنبک فایبری
تنبک فایبری را می‌توان از انواع نسبتاً مدرن تنبک دانست. ساخت این مدل به نسبت مدل‌های چوبی آسان‌تر بوده، اما کیفیت پایین‌تری دارد. در حقیقت نوع ابزار و مواد به‌کاررفته در ساخت این ساز در مقایسه با چوب و پوست باعث شده است، کیفیت صدای پایین‌تری داشته باشد.
• تنبک ترکه‌ای
ترکیب سبکی و راحتی در ساخت، الگویی است که این نوع از تنبک را به نسبت سایر مدل‌ها، به سازی برتر تبدیل کرده است. این نوع تنبک که از قطعات چوبی بسیار یا به اصلاح ترکه‌های چوب تبدیل‌شده، ساخت راحت‌تری به نسبت سایر مدل‌ها دارد و وزن آن نیز کمتر است.
ساختمان و اجزای تنبک
در ساخت تنبک مانند بسیاری از سازها، از چوب گردو، توت و یا افرا استفاده می‌شود. البته به عقیده بسیاری از سازندگان، گردو به‌واسطه مقاومت و استحکام بالا بهترین چوب برای ساختن تنبک است. این ساز کوبه‌ای از قسمت‌های مختلفی شده که در این بخش به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
• تنه
بزرگ‌ترین قسمت ساز، ازنظر حجمی به تنه تعلق دارد. تنه معمولاً چوبی و به‌صورت شیاردار طراحی می‌شود. شیار‌های موجود در بدنه‌ی تنبک از سرخوردن ساز در دست نوازنده به هنگام اجرا جلوگیری می‌کند. این قسمت از ساز، بسته به نوع و حجم کلی تنبک معمولاً قطری بین ۱۸ تا ۲۲ سانتی‌متر دارد.
• دهانه‌ی بزرگ
این قسمت از ساز با پوست پوشانده شده و قطر خارجی آن مقداری حدود ۳۰ سانتی‌متر دارد. قطر داخلی این دایره توخالی نیز رقمی معادل ۲۵ سانت است.
• دهانه‌ی کوچک
ابعاد این دهانه همان‌طور که از نامش پیداست کوچک‌تر بوده و با توجه به نوع تنبک مقداری بین ۱۸ تا ۲۲ سانت است.
فاصله بین دو دهانه‌ی ساز معمولاً مقداری برابر با ۴۵ سانت در نظر گرفته می‌شود.
• نفیر یا گلو
اگر از بیرون به تنبک نگاه کنید، نفیر یا گلوی تنبک، ساختاری استوانه‌ای دارد. اما قسمت درونی این بخش، مخروطی شکل است. گلو را می‌توان واسطه بین دهانه‌ی کوچک و بدنه‌ی ساز دانست.
• پوست
همان‌گونه که پیش‌ازاین ذکر شد، دهانه‌ی بزرگ تنبک با پوست پوشانده می‌شود. معمولاً در ساخت تنبک از پوست بز استفاده می‌شود. البته در تنبک‌های کوچک‌تر معمولاً پوست به‌کاررفته نازک‌تر و در سایز‌های بزرگ از پوست ضخیم‌تر استفاده می‌کنند.
ساز‌های هم‌خانواده با ساز تمبک
ساز دیگری که بسیار شبیه به تمبک است ضرب زورخانه است. این ساز در زورخانه‌ای، مکانی برای اجرای ورزش باستانی ایران نواخته می‌شود. بدنه ضرب زورخانه از خشت پخته شده است. ضرب زورخانه مدتهاست که در ایران نواخته می‌شود. در سال‌های اخیر، محمد شیرخدا نوازنده مشهور ضرب زورخانه بود که اجرا‌های وی بیش از سه دهه در رادیو ملی ایران پخش شد. دو نوازنده مشهور دیگر ضرب زورخانه‌ای، فرامرز تهرانی و مرادی هستند که در واقع قبل از محمد شیرخدا فعال بودند. در فرهنگ ایرانی، نوازنده ضرب زورخانه‌ای که صدای خوبی دارد و نوازندگی خود را با خوانندگی همراهی می‌کند که به آن مرشد گفته می‌شود. مرشد اشعار عرفانی و اخلاقی را هنگام بازی برای کسانی که ورزش باستانی را انجام می‌دهند به صورت آواز می‌خواند به گونه‌ای که نه تنها روی بدن خود بلکه در روح آن‌ها نیز کار می‌کنند. امروزه از ضرب زورخانه‌ای نیز در گروه‌ها و ارکستر‌ها استفاده می‌شود.
راهنمای خرید ساز تنبک
اگر قصد خرید یک ساز تنبک را دارید لازم است برخی نکات را هنگام خرید آن رعایت کنید.
از مسائل مهم برای خرید یک تنبک مناسب اندازه دهانه، کیفیت صدادهی و ساخت و قیمت آن است. این موارد باید با یکدیگر تناسب و تعادل داشته باشند، یعنی علاوه بر اینکه ساز شما کیفیت صدادهی خوب و صنعت ساخت استانداردی دارد باید از قیمت مقرون به صرفه‌ای نیز برخوردار باشد. البته بدون شک موضوع قیمت کاملاً وابسته به سطح کیفی ساز و متریال بکار برده شده در آن است؛ بنابراین اگر مبتدی هستید پیشنهاد ما یک ساز مشقی یا متوسط برای شروع یادگیری است. همچنین تنبک‌هایی با کیفیت بسیار عالی از قیمت بیشتری برخوردار بوده و برای نوازندگان حرفه‌ای طراحی شده است در نتیجه معمولاً این نوع تنبک‌ها برای شروع یادگیری پیشنهاد نمی‌شوند. یکی از دلایل مناسب نبودن ساز‌های گران قیمت برای فرد تازه کار، می‌تواند احتمال منصرف شدن وی از ادامه یادگیری باشد. پس اول با توجه به نیاز خود و سپس با در نظر گرفتن بودجه‌ای که در اختیار دارید خریدتان را انجام دهید.
