هر آنچه باید از ساز سنتور دانست
نشان تجارت - علی استرابی آشتیانی: سنتور یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین ساز‌های موسیقی ایرانی است که صدای زلال و دلنشین آن، حس آرامش و نوستالژی را در دل شنوندگان زنده می‌کند. این ساز زهی-کوبه‌ای است و با دو مضراب چوبی نواخته می‌شود. سنتور به دلیل صدای گرم و گیرای خود، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی سنتی ایران دارد.
ساز سنتور چیست؟
ساز سنتور ظاهری ذوزنقه‌ای شکل دارد که با ترکیب فلز و چوب ساخته می‌شود. برای نواختن این ساز باید ضلع بزرگ ذوزنقه را مقابل خود قرار دهید و با استفاده از مضراب‌های چوبی به سیم‌های ساز ضربه بزنید. فراموش نکنید که برای پیشگیری از آسیب دیدگی سیم‌های سنتور باید سر مضراب‌ها با استفاده از نمد پوشانده شده باشد. به طور کلی سنتور جزو ساز‌های مضرابی (زهی- ضربه‌ای) است که ظاهر کاملاً هندسی و منظمی دارد. ساختار جعبه سنتور به گونه‌ای است که صدای تولید شده از برخورد سیم و مضراب‌ها را تشدید می‌کند. ساختار ذوزنقه‌ای ساز سنتور به شکلی می‌باشد که ضلع بزرگتر در حالت استاندارد ۹۰ سانتی متر و ضلع مقابل آن ۳۵ سانتی متر است. اضلاع مورب کناری نیز هر کدام ۳۸ سانتی‌متر هستند. ارتفاع جعبه سنتور نیز معمولاً ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود.
اگر این ساز را از نزدیک دیده باشید و یا به عکس‌های آن توجه کرده باشید، متوجه شکل گل روی آن شده‌اید. این گل‌ها تاثیر بسیار زیادی در جذابیت و زیبایی ساز دارند، اما اصلی‌ترین دلیل وجود آن‌ها نرم و شفاف نمودن صدای ساز است. معمولاً ساز سنتور را با استفاده از چوب گردو و یا سرو می‌سازند. از بهترین و گسترده‌ترین ساز‌های ایرانی می‌توان به سنتور اشاره داشت که از محدوده صدادهی بیشتر از چهار اکتاو برخوردار است. به همین دلیل سنتور از جمله ساز‌هایی است که صوت بسیار شفاف و دلنوازی دارد. از طرفی قابلیت تکنوازی و همنوازی جزو برترین ویژگی‌های این ساز محسوب می‌شود.
تاریخچه سنتور
سنتور بر پایه بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین ساز‌های گستره ایران به شمار می‌رود. کهن‌ترین نشانه‌ای که از ساز سنتور بر جا مانده، از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان (۵۵۹ پیش از میلاد) است. در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده، سازی که همانندی زیادی به سنتور دست ورزی دارد، در میان آن صف دیده می‌شود. برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشور‌های آسیایی رفته‌است، چنان‌که امروزه گونه‌های مشابه ساز سنتور در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشور‌های آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود.
بر پایه اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتور‌های سده‌های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان‌که سنتور‌های محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی است)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.
• جعبه صوتی: دو صفحه ذوزنقه شکل است که با کلاف‌های ۴ گانه جانبی به یکدیگر متصل شده است. معمولاً ضلع بزرگتر این ساز ۹۰ و ضلع کوچکتر آن ۳۶ و ارتفاع آن ۶ و قائده آن ۲۶ سانتی متر است.
• صفحه رو: این صفحه از مرغوبترین نوع چوب ساخته می‌شود و دو گــُل مشبک در طرفین صفحه برای خروج صدا ایجاد می‌کنند و ۲ ردیف ۹ تایی خرک در ۲ طرف صفحه برای عبور سیم‌ها می‌گذارند.
• پل‌ها: داخل جعبه صوتی سنتور پل‌هایی استوانه‌ای شکل بین صفحات زیر و رو در محل‌های معین می‌چسبانند. وظیفه پل‌ها این است که فشار صفحه رو را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند. پل‌ها ضمناً در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز موثرند.
• خرک: قطعه کوچک چوبی استوانه‌ای به ارتفاع تقریبی ۲ و قطر ۵/۱ سانتی متر است که از یک طرف، انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار می‌گیرد و از طرف دیگر دارای برش‌هایی در سطوح جانبی است. تعداد خرک‌های سنتور ۱۸ عدد است که ۹ عدد طرف چپ و ۹ عدد در طرف راست قرار دارد و از روی هر خرک یک گروه چهارتایی سیم که همصدا کوک می‌شوند، می‌گذرند. مفتول روی شیار هر خرک، مفتولی فلزی از نوع ساچمه به طول ۵/۱ سانتی متر و قطر ۲ میلی متر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب می‌شودو به این ترتیب صدای سیم‌ها شفاف‌تر به گوش می‌رسد.
• گوشی‌ها: گوشی‌های سنتور، ۷۲ میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ هستند که در ردیف‌های چارتایی (جمعاً ۱۸ ردیف) در داخل بدنه کلاف سمت راست سنتور قرار گرفته‌اند. تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم داخل آن فرو می‌رود و اضافه سیم دور آن پیچیده می‌شود.
• کلید (آچار) کوک: وسیله‌ای به صورت T است. قسمتی از آن در دست قرار می‌گیرد. ممکن است از جنس چوب باشد و در انتها قسمت دیگر سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.
• شیطانک: دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول ذوزنقه‌اند که در طرفین راست و چپ صفحه رویی سنتور چسبانده شده‌اند و روی آن شیار کم عمقی برای عبور سیم ایجاد شده است.
• سیم‌گیر: ۷۲ مفتول فلزی گوچک در ردیف‌های چهار تایی به طور ۵/۲ سانتی متر و قطر ۵/۱ میلیتر هستند که در بدنه کلاف سمت چپ قرار دارند. نیمی از طول هر سیم‌گیر داخل کلاف و نیم دیگر آزاد است که گره هر سیم جداگانه به هر یکی از آن‌ها می‌افتد. سنتور ۷۲ سیم دارد که ۳۶ سیم آن در گروه‌های ۴ تایی روی ۹ خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد و از آلیاژ مس یا برنج هستند و ۳۶ سیم آن نیز در گروه‌های چهار تایی روی ۹ خرک سمت چپ قرار دارند و رنگشان سفید و فلزی فنری هستند.
• مضراب: سنتور با ۲ مضراب چوبی به طول ۲۲ سانتی متر نواخته می‌شود و هر یک از این مضراب‌ها از ۳ قسمت تشکیل شده‌اند:
* حلقه مضراب که حالت نیم دایره دارد و زایده کوچکی در انتهای آن وجود دارد و با انگشت‌های سبابه و میانی دور حلقه را می‌گیرد.
* ساقه مضراب ترکه‌ای باریک بین حلقه و سر مضراب است.
سر مضراب کمی پهن‌تر ساخته می‌شود و محل اصابت به سیم‌ها است. چنان که از چند دهه قبل معمول شده، سر مضراب را با پارچه ضخیمی (اصطلاحاً نمد) می‌پوشانند تا صدای گرم و لطیف‌تری حاصل شود.
ساز سنتور در چین
امروزه یان کین یا همان سنتور چینی به‌عنوان ساز ملی چین شناخته می‌شود، اما بر اساس دست نوشته‌های قدیمی در دوران امپراتوری مین به علت ارتباط‌های زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین منتقل شده و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می‌شده و سپس به سراسر کشور چین راه یافته است و دچار تغیر و تحولاتی در سنتور شده تا تبدیل به ساز مختص چینی‌ها شود.
یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از ساز‌های قدیم یهودیان بوده است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه‌مند بوده‌اند.
سنتور نوازان برجسته ایرانی
سنتور یکی از پرطرفدارترین ساز‌ها در طول تاریخ موسیقی ایرانی به دلیل نوای دلنشین آن در میان مردم بوده است. این ساز صدای دلنشینی دارد و نوازندگی آن آسان جلوه می‌کند به صورتی که اگر یک فرد عادی سنتور بنوازد از آن صدای خوشی به وجود می‌آید که او را مجذوب خود می‌کند. اما نواختن سنتور همان گونه که آسان جلوه می‌کند ولی بسیار سخت و دشور است و به آموزش درست و تمرین فراوان نیازمند است. از گذشته تا کنون سنتور نوزان زیادی این ساز را به صورت حرفه‌ای نواخته‌اند که از بهترین سنتورنوازان می‌توان از محمدصادق خان (سرورالملک) علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و… نام برد.
نحوه نواختن سنتور
نوازنده دو مضراب را در دست گرفته و روی سیم‌ها می‌زند. با تغییر شدت ضربه، صدای نرم یا قوی ایجاد می‌شود.
نواختن تکنیک‌های مختلف مانند ریز، تریل، تکیه، دراب و مضراب چپ، زیبایی خاصی به موسیقی می‌بخشد.
انواع سنتور ایرانی
• سنتور سل کوک: رایج‌ترین نوع سنتور در ایران، دارای ۹ خرک
• سنتور لا کوک: کوچکتر و برای کوک متفاوت استفاده می‌شود
• سنتور باس: بزرگتر از معمول و با صدای بم‌تر
• سنتور کروماتیک: دارای سیم‌های بیشتر برای اجرای فواصل موسیقی غربی
