هر آنچه درباره ساز قانون باید بدانید
نشان تجارت - علی استرابی آشتیانی: قانون یکی از قدیمی‌ترین ساز‌های ایرانی است که توانایی بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی را دارد، ولی متاسفانه مدت زیادی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده است، در حالی که در کشور‌های همجوار، سال‌های زیادی از این ساز استفاده شده است.
ساز قانون چیست؟
قانون، سازی است به شکل ذوزنقه قائم الزاویه و از ساز‌های زهی مضرابی (زخمه‌ای) مطلق است که در ساخت آن، چوب، فلز، استخوان و زه به کار رفته‌اند. نوازنده، این ساز را نشسته، درحالی که ضلع بزرگ آن روی میز یا پاها، به سمت نوازنده قرار دارد، با دو انگشت سبابه‌ی دست راست و چپ مجهز به مضراب می‌نوازد. قانون قدمتی طولانی دارد و معمولاً از چوب‌های کهنه شده محکم گردو و نیز مانند دیگر ساز‌های ملی در اندازه‌های مختلف و با اختلافاتی در ساخت و اجزای تشکیل دهنده ساخته می‌شود.
تاریخچه ساز قانون
قانون را باید سازی از اوایل اسلام دانست. برخی اختراع این ساز را به افلاطون نسبت می‌دهند و عده‌ای بر این باوراند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر می‌گویند منشأ آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم (میلادی) در موصل پیدا شده، هر چند هیچ یک از این نظردهندگان دلیل بر ادعای خود ندارند. واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از ساز‌های خانواده سیتار پیدا نشده و سرچشمه قانون نیز، مانند سرچشمه بسیاری از ساز‌های دیگر، تاریک مانده است. آنچه بیشتر محتمل می‌رسد این که قانون از سرزمین‌های خاور نزدیک به اروپا رسیده و در کشور‌های اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگ‌ترین ساز کلاویه‌دار سیمی را ساخته و پرداخته‌اند.
فارابی این ساز را هزار سال پیش، به صورت ۴۵ سیمی اختراع و در کتاب خود «الموسیقی الکبیر» بیان کرده‌است. صفی الدین آن را «نزهه» نامیده است. امروزه در سراسر آفریقا و آسیا، ساز قانون از زده ساز‌های سنتی و هنری اعراب به‌شمار می‌رود. هنری جورج فارمر می‌نویسد: ساز «نزهه» دوبار بزرگتر از سازی است که ذوزنقه شکل بوده و به نام «قانون» خوانده می‌شود. در حالی که ساز دومی قانون به فارابی نسبت داده شده، ساز اولی «نزهه» را بایستی از ابداعات صفی الدین عبدالمومن دانست. ترک‌ها، زمانی اندک این ساز را به فراموشی سپرده بودند، اما از زمان محمود دوم (۱۸۹۹–۱۸۰۸)، عمر افندی، آن را از شام به ترکیه آورد و به سرعت میان مردم رواج یافت.
اجزای مختلف ساز قانون
قانون، ساز کهن ایرانی مدت‌های زیادی در کشور ما ناشناخته و بی‌کاربرد مانده است و این در حالی است که کشور‌های همجوار ما در ارکستر‌ها و نوازندگی‌های خود از این ساز خوش صدا استفاده می‌کنند. اجزای مختلف ساز قانون عبارتند از:
• جعبه صوتی
دو صفحه ذوزنقه‌ای شکل که با چهار کلاف جانبی به هم متصل شدند. جعبه صفحه قانون از دو صفحه به شکل ذوزنقه قائم الزاویه بوده که با کلاف‌های چهارگانه جانبی به هم متصل شدند.
• صفحه رو
صفحه رویی که در ساز سنتور می‌بینید به صورت دو گل مشبک است که محل خروج صدا بوده و روی آن دو ردیف ۹ تایی خرک قرار گرفته است. در قانون، صفحه رویی نیز دارای شبکه‌های مشبکی برای خروج صدا است که در سمت چپ ۲۷ پره گردان و ۸۱ گوشی و در سمت راست یک خرک با چهار تکه پوست مستطیلی در زیر آن قرار دارد.
• پل‌های درون جعبه‌ی صوتی
پل‌های استوانه‌ای به قطر مداد، بین صفحه رویی و زیری قرار گرفته است که فشار وارد بر صفحه رویی را کنترل می‌کنند تا صفحه تغییر شکل پیدا نکند.
• خرک
خرک قانون، یک تیغه باریک به اندازه حدود ۳۵ سانتی‌متر و ارتفاع ۲ سانتی متری است که به کمک چهارپایه چوبی کوچک روی سطح پوست‌ها نصب می‌شود و کلیه سیم‌های ساز قانون از روی آن عبور می‌کند.
• گوشی‌های ساز
قانون دارای گوشی‌هایی از جنس چوب و میخی شکل بوده که یک سر آن شبیه هرم و سر دیگرش باریک است. این گوشی‌ها به صورت عمودی روی سطح سمت چپ ساز قرار دارند.
• کلید کوک
کلید کوک در ساز قانون یک کلید ۱۰ سانتی متری است که یک سر آن دارای سوراخی به اندازه سر پهن، گوشه ساز قانون است. این کلید برای کوک کردن ساز، در دست چپ نوازنده قرار می‌گیرد.
• شیطانک
دو قطعه باریک چوبی با قاعده ذوزنقه‌ای که روی پره گردان و گوشی‌ها نصب شده است. در طول شیطانک، یک مفتول فلزی با همان طول نصب قرار دارد که سیم‌ها بعد از عبور از شیار روی آن می‌گذرد و صدای ساز را شفاف می‌کند.
• سیم گیر
سیم یا جعبه‌های گره ساز قانون در سمت راست و کلاف جانبی تو خالی است که گره وتر‌ها در این قسمت قرار می‌گیرد. سپس از سوراخ‌های تعبیه شده بیرون آمده و روی خرک قرار می‌گیرد.
• مضراب
مضراب قانون یک حلقه پهن فلزی از جنس نقره، ورشو یا برنج است که روی بند دوم انگشت سبابه قرار می‌گیرد. داخل این حلقه، یک تیغه به طول و عرض ۴ و ۱ برای مضراب زدن به سیم وجود دارد که مثل ناخن عمل می‌کند
مدت زمان یادگیری ساز قانون
در هر سازی برای حرفه‌ای شدن، نیاز به صرف وقت و پشتکار است. عوامل زیادی در مدت زمان یادگیری هر فرد برای هر نوع سازی موثر است. از جمله این عوامل شامل موارد زیر است:
• هدف از آموزش
اگر می‌خواهید یک نوازنده حرفه‌ای شوید که به گروه‌های ارکستر بزرگ دعوت شوید، بازه ۷ تا ۱۰ ساله را در نظر بگیرید که برای حرفه‌ای شدن نیاز دارید. اگر صرفا به هدف نواختن چند قطعه ساده اقدام به یادگرفتن کردید، یک دوره یکساله نیز برای یادگیری کفایت می‌کند.
• علاقه به ساز قانون
در هر کاری تا زمانی که علاقه و پشتکار وجود داشته باشد، مسیر هموارتر و راحت‌تر می‌شود. در صورتی که علاقه کافی نداشته باشید، احتمالا مسیر یادگیری ساز برایتان سخت‌تر و ناهموار به نظر برسد.
• تمرین و پشتکار
برای جا افتادن در هر کاری نیاز به تمرین دارید. با تمرین و تکرار است که می‌توانید متفاوت شوید. اگر زمان کافی برای تمرین کردن نداشته باشید، احتمالا آن هدفی هم که از یادگیری ساز قانون در نظر دارید برایتان دورتر عملی شود. هر نیم ساعت کلاس موسیقی حداقل نیاز به چندین ساعت تمرین دارد.
تفاوت ساز قانون با سنتور
قانون شاید در نگاه اول برای افراد مبتدی هم شکل ساز سنتور دیده شود ولی در اصل دارای تفاوت‌ها بارزی هستند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم. علاوه بر طرز نواختن سازها، که در سنتور با مضراب و در قانون با انگشتانه است، بر خلاف سنتور که انعکاس صدای آن، روح‌تان را نوازش می‌کند، در قانون خبری از این انعکاس صدا نیست. قانون هم به تنهایی و هم به صورت همنوازی و در ارکستر، صدای شنیدنی و زیبایی دارد. همچنین خرک قانون و سنتور کاملاً با هم متفاوت است.
ویژگی‌های بیشتر در مورد ساز قانون
• به علت وجود پرده گردان، اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با این ساز ممکن است.
• امکان اجرای آکورد‌های چند صدایی با انگشت‌های مختلف وجود دارد «حداکثر شش صدای همزمان.»
• قانون سازی است که برای تک نوازی و گروه نوازی از استفاده می‌شود.
• انواع حالت‌های کمی و کیفی، از جمله گلیساندو، پیتزیکاتو، تریل، تکیه و پاساژ در این ساز قابل اجرا هستند.
• در روش قانون نوازی ایرانی از مضراب ریز برای نگه داشتن زمان کامل صدا استفاده می‌شود. این ساز در کشور‌های دیگر، مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و... در اندازه‌ها و وسعت‌های متفاوت به کار گرفته می‌شود.
• برای این ساز نیز علایم قراردادی مخصوصی به منظور استفاده از انگشت‌ها و نیز حالت‌های مختلف موسیقی وجود دارند.
• در این ساز اجرای مضراب «ریز» تنها با یک دست به صورت‌های مختلف نیز امکان پذیر است.
