هر آنچه باید از پیمان شانگهای دانست
نشان تجارت - هدی کاشانیان: پیمان شانگهای یا سازمان همکاری شانگهای (Shanghai Cooperation Organization - SCO)، یک سازمان منطقه‌ای بین‌دولتی است که با هدف توسعه همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی میان کشور‌های آسیایی تشکیل شده و در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین بلوک‌های قدرت در اوراسیا تبدیل شده است.
پیمان شانگهای چیست؟
پیمان شانگهای، که به‌طور رسمی «سازمان همکاری شانگهای» (Shanghai Cooperation Organization - SCO) نام دارد، یک سازمان منطقه‌ای بین‌دولتی است که با هدف تقویت همکاری‌های امنیتی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی میان کشور‌های آسیایی شکل گرفته است. این سازمان در سال ۲۰۰۱ توسط چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تأسیس شد و به‌مرور کشور‌های دیگری همچون هند، پاکستان و ایران نیز به آن پیوستند.
پیمان شانگهای با تمرکز بر مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی، قاچاق مواد مخدر و ایجاد ثبات منطقه‌ای، یکی از مهم‌ترین نهاد‌های همگرایی در قاره آسیا به شمار می‌رود. این سازمان همچنین به دنبال گسترش همکاری‌های اقتصادی، انرژی، حمل‌ونقل و زیرساختی میان اعضا است و در برابر نفوذ غرب، به‌ویژه ایالات متحده و ناتو، نقش متعادل‌کننده‌ای ایفا می‌کند. عضویت ایران در این پیمان فرصتی راهبردی برای گسترش روابط با قدرت‌های شرق و کاهش اثر تحریم‌ها تلقی می‌شود.
تاریخچه پیمان شانگهای
تاریخچه پیمان شانگهای به سال ۱۹۹۶ بازمی‌گردد، زمانی که پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان برای حل و فصل اختلافات مرزی و تقویت اعتماد متقابل در حوزه امنیتی، گروهی موسوم به «شانگهای پنج» را تشکیل دادند. این همکاری اولیه، زمینه‌ساز شکل‌گیری سازمانی گسترده‌تر شد و در سال ۲۰۰۱، با پیوستن ازبکستان و گسترش حوزه همکاری‌ها از امنیتی به اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، «سازمان همکاری شانگهای» (SCO) به‌طور رسمی تأسیس شد.
در سال‌های بعد، کشور‌های مهمی مانند هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ و سپس ایران در سال ۲۰۲۳، به‌عنوان اعضای دائم به این سازمان پیوستند. سازمان همکاری شانگهای به‌تدریج به یکی از مهم‌ترین نهاد‌های منطقه‌ای در اوراسیا تبدیل شده و در تقابل با نفوذ غرب، به‌ویژه ناتو و آمریکا، جایگاهی راهبردی یافته است.
اهداف پیمان شانگهای
اهداف پیمان شانگهای (سازمان همکاری شانگهای) به‌طور رسمی و عملی شامل محور‌های زیر است:
۱. مقابله با تهدیدات امنیت
مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی، جدایی‌طلبی و سایر تهدیدات فراملی از اصلی‌ترین اهداف تأسیس این سازمان است.
۲. تقویت همکاری‌های اقتصادی و تجاری
گسترش تجارت میان کشور‌های عضو، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک از جمله اهداف اقتصادی این پیمان است.
۳. افزایش اعتماد متقابل و حسن هم‌جواری
ایجاد فضای اعتماد، همکاری و حل مسالمت‌آمیز اختلافات میان کشور‌های آسیایی به‌ویژه همسایگان، یکی از اهداف بنیادین سازمان است.
۴. توسعه همکاری‌های فرهنگی و علمی
ارتقای تعاملات فرهنگی، آموزشی، دانشگاهی و علمی میان اعضا در راستای درک متقابل و انسجام منطقه‌ای.
۵. توازن در نظام بین‌الملل
کاهش وابستگی به ساختار‌های غرب‌محور، مانند ناتو و آمریکا و ایجاد یک بلوک قدرتمند آسیایی با هدف تقویت چندقطبی شدن جهان.
۶. تقویت نقش منطقه‌ای کشور‌های آسیایی
ارتقای جایگاه ژئوپلیتیکی و اقتصادی اعضا در عرصه بین‌المللی، به‌ویژه در مناطق راهبردی مانند آسیای میانه، آسیای جنوبی و اوراسیا.
اعضای اتحادیه پیمان شانگهای
اعضای اتحادیه پیمان شانگهای (SCO) به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: اعضای دائم، اعضای ناظر و شرکای گفت‌و‌گو. در ادامه، فهرست هر گروه آمده است:
• اعضای دائم (کشور‌های عضو کامل)
۱. چین
۲. روسیه
۳. هند
۴. پاکستان
۵. ایران
۶. قزاقستان
۷. قرقیزستان
۸. تاجیکستان
۹. ازبکستان
• اعضای ناظر (Observer States)
این کشور‌ها در نشست‌ها حضور دارند، اما حق رأی ندارند:
۱. بلاروس
۲. مغولستان
۳. افغانستان
• شرکای گفت‌و‌گو (Dialogue Partners)
این کشور‌ها به‌صورت محدود در برنامه‌ها و همکاری‌های غیررسمی شرکت می‌کنند:
۱. ترکیه
۲. آذربایجان
۳. ارمنستان
۴. قطر
۵. عربستان سعودی
۶. مصر
۷. امارات متحده عربی
۸. کویت
۹. مالدیو
۱۰. بحرین
۱۱. میانمار
۱۲. نپال
۱۳. سریلانکا
۱۴. کامبوج
این گستره عضویت نشان می‌دهد که سازمان همکاری شانگهای نه‌تنها به‌عنوان یک بلوک امنیتی منطقه‌ای، بلکه به‌تدریج به یک نهاد بین‌المللی چندوجهی با نفوذ اقتصادی و سیاسی جهانی تبدیل شده است.
عضویت ایران در پیمان شانگهای
عضویت ایران در پیمان شانگهای نقطه عطفی در دیپلماسی منطقه‌ای و چندجانبه‌گرای ایران به شمار می‌آید. ایران از سال ۲۰۰۵ به‌عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای حضور داشت و پس از سال‌ها رایزنی و حمایت کشور‌های مهمی، چون چین و روسیه، سرانجام در سال ۲۰۲۱ فرایند عضویت دائم آن آغاز شد و در ژوئیه ۲۰۲۳ عضویت رسمی ایران به‌عنوان عضو دائم نهایی شد. این عضویت برای ایران از جنبه‌های گوناگون دارای اهمیت راهبردی است؛ از جمله ایجاد فرصت برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری با کشور‌های آسیایی، کاهش اثر تحریم‌های غربی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های حمل‌ونقل و انرژی منطقه و ایفای نقش مؤثرتر در تحولات ژئوپلیتیکی اوراسیا. حضور در این پیمان می‌تواند به تقویت موقعیت بین‌المللی ایران و دستیابی به بازار‌های جدید در آسیا کمک شایانی کند.
مزایای عضویت ایران در سازمان شانگهای
مزایای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) برای کشور از جنبه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و امنیتی حائز اهمیت است. در ادامه مهم‌ترین مزایا به‌صورت خلاصه آمده است:
۱. دسترسی به بازار‌های جدید و منطقه‌ای
عضویت دائم در پیمان شانگهای امکان گسترش صادرات و توسعه همکاری‌های تجاری با کشور‌های پرجمعیت و دارای ظرفیت اقتصادی بالا مانند چین، هند، روسیه و آسیای میانه را فراهم می‌کند.
۲. کاهش اثر تحریم‌های غرب
با گسترش روابط اقتصادی و مالی با کشور‌های عضو، ایران می‌تواند بخشی از فشار تحریم‌های غربی را دور بزند و از ظرفیت مبادلات پولی غیردلاری بهره ببرد.
۳. ارتقای جایگاه ژئوپلیتیکی ایران
ایران به‌عنوان پل ارتباطی بین آسیای مرکزی، خاورمیانه و جنوب آسیا، نقش کلیدی در ترانزیت انرژی و کالا ایفا می‌کند. عضویت در شانگهای این نقش را تقویت می‌کند.
۴. افزایش همکاری‌های امنیتی و ضدتروریسم
سازمان شانگهای یکی از مهم‌ترین نهاد‌های منطقه‌ای در حوزه مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و تهدیدات مرزی است. این همکاری امنیتی برای ایران اهمیت بالایی دارد.
۵. دسترسی به پروژه‌های مشترک زیرساختی
ایران می‌تواند در پروژه‌هایی مانند کریدور‌های حمل‌ونقل، انرژی، فناوری و بانکداری منطقه‌ای که تحت حمایت این سازمان هستند، مشارکت کند.
۶. گسترش دیپلماسی چندجانبه و متوازن
با عضویت در این سازمان، ایران فرصتی برای تقویت روابط خود با کشور‌های شرق در مقابل بلوک غرب پیدا کرده و سیاست نگاه به شرق را عمق می‌بخشد.
جمع‌بندی
پیمان شانگهای یک ائتلاف چندبعدی آسیایی است که قدرت‌های بزرگی مانند چین، روسیه، هند و ایران را گرد هم آورده است. اگرچه تمرکز اولیه آن بر امنیت بود، اما اکنون به‌سوی تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی نیز حرکت کرده است. عضویت در این سازمان برای ایران می‌تواند فرصتی مهم در مسیر تنوع‌بخشی به سیاست خارجی و کاهش فشار‌های بین‌المللی باشد.
