«دولت الکترونیک» چیست و چه مزایا و معایبی دارد؟

نشان تجارت - هدی کاشانیان: دولت الکترونیک عبارت است از کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ارتقاء کارایی، اثربخشی، شفافیت تبادلات و تعاملات اطلاعاتی میان دولت‌ها و درون دولت. دولت الکترونیک صورتی از تجارت الکترونیکی است که توسط بخش دولتی مورد استفاده قرار می‌گیرد که خدمات‌دهی و تبادل اطلاعات به‌صورت درون یا برون سازمانی اطلاق می‌گردد.

دولت الکترونیک چیست؟

دولت الکترونیک یا Electronic government مفهوم تازه‌ای نیست و سالهاست که در دنیا و همینطور در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است، اما تعاریف متفاوتی از دولت الکترونیک می‌شود که ممکن است شناخت آن را کمی پیچیده کند. اگر بخواهیم از تعاریف فنی فاصله بگیریم و از نگاه کارکردی و از دیدگاه ارباب رجوع به این مفهوم نگاه کنیم، تعریف آن ساده‌تر خواهد بود. از این منظر، دولت الکترونیک به معنای استفاده از وسایل ارتباطی الکترونیکی مانند رایانه و اینترنت برای ارائه خدمات عمومی دولتی به شهروندان و سایر افراد در یک کشور یا منطقه جغرافیایی است.

در واقع، هدف دولت الکترونیک استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ارائه خدمات دولتی آنلاین به صورت مستقیم و ۲۴ ساعته به شهروندان می‌باشد. به این ترتیب، نیاز به مراجعه حضوری برای کار‌ها و خدمات دولتی وجود نداشته و البته این خدمات با سرعت و اطمینان بیشتری به مردم ارائه می‌شود. البته دولت الکترونیک منحصر به قوه مجریه نیست و می‌تواند توسط قوه مقننه، قوه قضائیه و سایر سازمان‌های نیمه‌دولتی نیز به‌کار گرفته شود تا بهره‌وری داخلی را بهبود ببخشد؛ بنابراین یک دولت الکترونیک، دولتی است که اغلب فرایند‌های خدماتی و ارتباطی خود را به صورت اینترنتی و کامپیوتری انجام می‌دهد. در چنین دولتی، انواع خدمات عمومی از جمله پرداخت مالیات، تجدید گواهی نامه، تجدید جواز کسب و ثبت ازدواج و طلاق و… با کمترین هزینه و مناسب‌ترین و سریع‌ترین شیوه و بالاترین کیفیت عرضه می‌شود. چنین خدماتی حالتی غیرسلسله مراتبی، غیرخطی و دوطرفه دارندو ضمن بهبود خدمات عمومی، به مدیران و کارکنان دولتی امکان می‌دهند تا با شهروندان از طریق اینترنت، پست الکترونیکی، ویدئو کنفرانس وسایر روش‌های دیجیتالی ارتباط برقرار می‌کنند.

ساختار دولت الکترونیکی چگونه است؟

ساختار دولت الکترونیکی در جهار سطح تعریف می‌شود:

۱- دولت و شهروندان

این مولفه از مهم‌ترین مولفه‌های دولت الکترونیکی است. الکترونیکی‌کردن خدمات دولتی به مردم و ارتقای کیفیت سطح زندگی آن‌ها اولویت این مولفه است. با اجرایی‌شدن این طرح، شکل ارتباط میان مردم و سازمان‌های دولتی تغییر می‌کند و پایگاه‌های اینترنتی سازمان‌ها جایگزین دفاتر آن‌ها جهت حضور مشتریان و پیگیری امورشان می‌شود.

۲- دولت و بازرگانان

مولفه مهم دیگر مربوط به ارتباط دولت با بازرگانان است. تاجران و بازرگانان در سطوح مختلف ملی یا بین‌المللی می‌توانند از اطلاعاتی که دولت الکترونیکی در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد، استفاده کنند. این نوع از خدمت موجب فراهم‌شدن شرایط مناسب و به‌صرفه جهت تجارت با کمترین هزینه و اتلاف وقت می‌شود.

۳- دولت و کارمندان دولتی

در این سطح بهینه‌سازی روابط کارمندان نهاد‌های دولتی و کم‌هزینه‌کردن اقداماتی که صورت می‌گیرد اصل مهمی است که باید توسط همه اشخاص رعایت و عملی شود. الکترونیکی‌کردن درخواست‌ها مانند درخواست مرخصی، وام، حقوق بازنشستگی و... نمونه‌هایی از ورود و نفوذ این فناوری در لایه‌های مختلف سازمان‌ها است.

۴- دولت و دولت

این مولفه نقش بزرگی را در عرصه جهانی ایفا می‌کند. روش ارتباطی و تعامل دولت‌ها با یکدیگر زیر سایه دولت الکترونیکی، شکل جدیدی به خود می‌گیرد و تبادل مدارک، اسناد و اطلاعات به شکل دیجیتالی رقم می‌خورد. این اتفاق از برگزاری بسیاری از جلسات هزینه‌بر و اقدامات کم‌اهمیت جلوگیری کرده و با سرعت بیشتر و مبالغ کمتر موجب زودتر به نتیجه رسیدن گفت‌وگو‌ها در عرصه بین‌المللی می‌شود.

مزایای اقتصادی اجتماعی دولت الکترونیک

دولت الکترونیکی می‌تواند باعث افزایش شفافیت شود و مشکلات مربوط به اطلاعات نامتقارن را با افزایش دسترسی به اطلاعات کاهش دهد. نتایج مطالعات در این زمینه نشان می‌دهد کشور‌هایی که دارای شاخص فساد پایین‌تر و شفافیت بودجه بالاتر هستند، وضعیت مناسب‌تری در شاخص دولت الکترونیکی دارا می‌باشند. میزان اثرگذاری برای کشور‌های در حال توسعه به مراتب بیشتر از کشور‌های توسعه یافته است. البته مدیریت فساد اداری در بخش دولتی تا حد بسیار زیادی مبتنی بر تصمیم‌های مدیریت و عوامل کلان‌تر سازمانی و محیطی است و فناوری اطلاعات نمی‌تواند فی‌نفسه فساد را کاهش دهد.

به طور خلاصه باید گفت اجرای دولت الکترونیکی آثار و پیامد‌های مختلف اجتماعی اقتصادی به دنبال خواهد داشت که این آثار عبارت است از:

• بهبود و افزایش شفافیت و کاهش فساد

• بهبود رابطه شهروندان و دولت؛ بازگرداندن اعتماد به دولت و ارائه خدمات اجتماعی قوی

• کاهش نابرابری در آموزش و اشتغال و بهبود مهارت‌ها و توانمندسازی (روستایی)

• بهبود ارائه خدمات و کاهش شکاف دیجیتالی؛ افزایش بهره وری و اثربخشی در ارائه خدمات

• افزایش تعاملات داخلی دولت و بیرونی با شهروندان و کسب و کار و مشارکت شهروندان با فرصت برابر

• کاهش ترافیک شهری و افزایش رفاه و آسایش شهروندان

معایب دولت الکترونیک چیست؟

ورود فناوری به این حوزه علیرغم تمام امتیازاتی که به همراه دارد، معایبی نیز دارد. خرید و راه‌اندازی کامپیوتر‌ها و به‌روزرسانی‌کردن آن‌ها، تعمیر در صورت خرابی و هزینه‌های این چنینی که کم نیست، از معایب دولت الکترونیکی به‌حساب می‌آید. اختلال در روند کاری دولت الکترونیکی در صورت خرابی دستگاه‌ها و نوسان در اینترنت یکی دیگر از پیامد‌های ناخوشایند این فناوری است. وابستگی زیاد به کامپیوتر و تجمیع همه اطلاعات روی سیستم، حملات سایبری را در کمین دارد.

دیجیتالی‌شدن دولت و دسترس‌پذیر بودن آن، برای همه اقشار جامعه، اتفاق مثبتی تلقی نمی‌شود، قشر کم‌سواد و بی‌سواد جامعه تمایلی به استفاده از فناوری ندارند و حتی اگر تمایل به استفاده کردن از فناوری را داشته باشند به علت آشنا نبودن و نداشتن اطلاعات کافی موفق به انجام عملیات خود نمی‌شوند. آموزش به بخشی از این گروه که امکان‌پذیر است و شناخت نسبی درباره گوشی و تبلت هوشمند دارند نیز هزینه سنگین و زمان زیادی را به‌دنبال خواهد داشت. از لحاظ جامعه شناختی نیز، ارتباطات بین‌فردی که از مهم‌ترین مدل‌های ارتباطی محسوب می‌شود، در دولت الکترونیکی بدلیل شکل‌گیری فضای مجازی از بین می‌رود.

خدمات دولت الکترونیکی در ایران

تعداد سایت‌های دولت الکترونیکی در ایران بسیار زیاد است، اما همچنان ایران در راه‌اندازی و تغییر شکل سازمان‌های دولتی و روی آوردن به وب‌سایت‌ها در مقیاس جهانی چند گام عقب است؛ این در حالی است که ایران در تاسیس (دفاتر دولت الکترونیکی) و ارائه خدمات از این اماکن عملکرد بسیار خوبی داشته است. این دفاتر با هدف افزایش بازدهی، آسان‌سازی و تسریع مراحل کار اداری، تجمیع خدمات و جلوگیری از رفت‌و‌آمد‌های متعدد و... تاسیس شد؛ پیشخوان دولت، پیشخوان خدمات مالیاتی، دفتر خدمات الکترونیکی شهر و سازمان تامین اجتماعی و پلیس + ١٠ نمونه‌هایی از دفاتر موجود در کشور هستند. یکی از اقدامات موثر جهت تقویت زیرساخت‌های اقتصادی و علمی دفاتر دولت الکترونیکی اعطای تسهیلات از طریق (طرح تکفا) به بخش خصوصی در راه‌اندازی این دفاتر است.

نمونه‌هایی از خدمات دولت الکترونیکی در ایران:

۱- دریافت و پرداخت الکترونیکی: پرداخت قبوض مانند قبض آب، برق، تلفن

۲- خدمات ثبت احوال الکترونیکی: دریافت شناسنامه، هوشمندسازی کارت ملی

۳- خدمات قضائی الکترونیکی: ارسال زمان و مکان دادگاه

۴- خدمات بانکداری الکترونیکی: پرداخت، کارت به کارت

۵- خدمات سلامت الکترونیکی: نسخه الکترونیکی

۶- خدمات آموزش الکترونیکی: برگزاری کلاس‌ها به‌صورت مجازی

۷- ثبت نام الکترونیکی: ثبت نام کنکور و آزمون استخدامی و...

۸- خدمات پیگیری الکترونیکی: پیگیری مرسولات

۹- خدمات بیمه الکترونیکی: تحت پوشش درآمدن انواع بیمه‌ها

۱۰- درخواست مجوز الکترونیکی: برای تاسیس شرکت، موسسه، مدارس و...