هر آنچه از «بیماری هلندی» باید دانست
نشان تجارت - هدی کاشانیان: بیماری هلندی یک مفهوم اقتصادی است که تلاش می‌کند رابطه بین استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی (معادن نفت و گاز، طلا و نظایر آن) و رکود ناشی از آن را در بخش صنعت داخلی توضیح دهد.
بیماری هلندی چیست؟
بیماری هلندی به صورت شفاف تصریح می‌کند که شکوفایی ناگهانی یک بخش از اقتصاد و افزایش چشمگیر درآمد‌های ارزی ناشی از آن، بیش از آنکه دربرگیرنده فرصت‌های افزایش یافته برای اقتصاد ملی باشد، منجر به ظهور آثار تخریبی و معکوس در اقتصاد خواهد شد.
به زبان ساده، این عارضه زمانی رخ می‌دهد که درآمد یک کشور بر اثر عوامل فصلی به صورت ناگهانی افزایش می‌یابد و متولیان اقتصاد کلان (دولت) هم با تصور دائمی بودن این درآمد آن را در جامعه تزریق می‌کنند. درآمد کشور زیاد شده و پول هم به جامعه منتقل می‌شود، اما با افزایش درآمد، تقاضا هم افزایش پیدا می‌کند. اگر این افزایش تقاضا به صورت ناگهانی انجام شود، عرضه جوابگوی تقاضا نخواهد بود و تعادل عرضه و تقاضا برهم می‌خورد، در نتیجه قیمت‌ها افزایش می‌یابد.
تاریخچه بیماری هلندی
بیماری هلندی (Dutch disease) یک اصطلاح اقتصادی است. این بیماری برای اولین بار در اقتصاد هلند مشاهده شد به همین دلیل نام هلند در این اصطلاح به کار رفته است. در سال ١٩۵٩ برای اولین بار در هلند ذخایر گاز کشف شد، این موضوع منجر به افزایش درآمد‌های ارزی در این کشور و تقویت بی‌سابقه پول ملی هلند گردید.
اصطلاح بیماری هلندی برای اولین بار در سال ۱۹۷۷ در مجله اکونومیست برای تجزیه و تحلیل اوضاع اقتصادی هلند پس از کشف میدان‌های بزرگ گاز طبیعی در سال ۱۹۵۹ مطرح شد. اگرچه اقتصاد هلند درآمد خود را از صادرات گاز طبیعی افزایش داد، افزایش قابل توجه پول ملی از هجوم سرمایه بزرگ به این بخش منجر به افزایش نرخ بیکاری در کشور و همچنین کاهش صنعت تولید شد. پدیده بیماری هلندی معمولاً در کشور‌هایی اتفاق می‌افتد که اقتصاد آن‌ها بیشتر به صادرات منابع طبیعی متکی است، ولی این فرصت به دلیل ایجاد رونق در اقتصاد کالاهای مبادله پذیر و پیش‌ران شدن آن و به طور طبیعی جابجایی منابع اقتصادی از دیگر بخش‌ها به بخش اقتصادی مزبور، مزیت تولید دیگر کالاهای صنعتی هلند را تضعیف نمود و یک بخش کاذب پر رونق دیگری را که از قابلیت مبادله با اقتصاد جهانی تهی بود، شکل بخشید.
چه کشور‌هایی به بیماری هلندی مبتلا هستند؟
وقوع بیماری هلندی خاص کشف ذخایر گاز طبیعی (هلند) نبوده و این بیماری می‌تواند به دلایل دیگری نیز از جمله افزایش قیمت بین‌المللی کالاهای مبادله‌ای - تجاری، افزایش تقاضا برای کالاهای مبادله‌ای (مورد سوئیس)، پیشرفت تکنولوژی در بخش تجاری (ژاپن و ایرلند)، کشف منابع طبیعی (انگلیس)، صنعت بوکسیت (جامائیکا)، صنعت نفت (ونزوئلا)، اکتشافات طلا (استرالیا) و افزایش قیمت قهوه (کلمبیا) بروز نماید. به طور خلاصه می‌توان گفت که پدیده بیماری هلندی، موجب رکود و وخیم شدن تجارت در کشورهای نفتی گردیده است و انتقال از کالاهای قابل مبادله را به کالاهای غیرمبادلاتی دامن زده است. از جهت تاریخی نمونه‌هایی از آن را می‌توان در امپراتوری اسپانیا در سده شانزدهم میلادی پس از تصاحب طلای بومیان آمریکا و نیز در استرالیا پس از کشف طلا در دهه ۱۸۵۰ میلادی مشاهده کرد و همچنین بیماری هلندی اقتصاد ایران از ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ یک عارضه در اقتصاد کلان ایران بود که در میانه دهه پنجاه شمسی و در پی افزایش قیمت جهانی نفت بروز کرد و منجر به تورم شد.
ورود بیماری هلندی به اقتصاد ایران
افزایش درآمد‌های نفتی، مشروط به مدیریت ناصحیح آن، در نهایت، به ضرر بخش قابل مبادله شد و کیک تولید به نفع بخش‌های غیرقابل مبادله ساختمان و خدمات توزیع شد. اقتصاد ایران طی دهه ۱۳۵۰ و ۱۳۸۰ شاهد افزایش قابل توجه درآمد‌های نفتی بود و بنابراین، انتظار می‌رود بیماری هلندی در این دوره‌های زمانی رخ داده باشد. برای بررسی رخداد بیماری هلندی از نسبت تولید غیرقابل مبادله (خدمات و ساختمان) به تولید قابل مبادله (صنعت و کشاورزی) استفاده می‌کنیم.
به دنبال افزایش قابل توجه درآمد‌های نفتی در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۸۰، دولت‌ها اقدام به تزریق درآمد‌های یادشده به اقتصاد کردند و فشار وارد شده بر قیمت کالاهای قابل مبادله را با استفاده از واردات کنترل کردند، اما فشار وارد شده بر قیمت مسکن و خدمات قابل کنترل نبود و این در نهایت، به ضرر تولید صنعتی و کشاورزی تمام شد. در این سال‌ها هم زمان با کاهش سهم صنعت و کشاورزی در تولید ناخالص داخلی، سهم بخش‌های خدمات و مسکن افزایش یافت.
در دهه ۹۰ نیز این اتفاق در اقتصاد ایران کاملا مشهود بوده است. در سال‌های ۹۰ و ۹۱ بار دیگر یک شوک نفتی بر جهان وارد شد. در آن سال‌ها به دلیل کمتربودن تحریم‌ها دلار‌های نفتی به آسانی وارد کشور می‌شد. همین موضوع باعث رشد قیمت مسکن در ایران در آن سال‌ها هم شد.
اشتباهات مشترک شاه و احمدی نژاد در بیماری هلندی
در سال ۱۳۵۲ بهای جهانی نفت متاثر از جنگ کشورهای عربی با اسرائیل در بازار چهار برابر شد و به قیمت هشت دلار به ازای هر بشکه رسید و همین امر منجر به افزایش بی‌سابقه درآمد‌های نفتی ایران شد. همین مساله کافی بود تا در مدت زمان اندکی کالاهای مصرفی خارجی محصول اول بازار شوند. محمدرضا پهلوی نیز با یک تصمیم نادرست و چه بسا پوپولیستی، بودجه عمرانی کشور را دو برابر کرد و باعث شد دلار‌های نفتی به اقتصاد ایران سرازیر شود. تورم و نقدینگی ناشی از این کار چند سال قبل و در بحبوحه انقلاب اسلامی بیشتر خودنمایی کرد. به تعبیر بسیاری از کارشناسان، شاه با پول پاشیدن در کشور، کاری کرد تا کشور گران اداره شود. این همان نقدی است که به دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد هم وارد است.
محمود احمدی‌نژاد در سال ۸۴ در یک انتخابات غیرمنتظره توانست با طرح شعار‌های عامه‌پسند رقبای مطرح خود را شکست دهد و نفر اول اجرایی کشور شود. طرح شعارهایی، چون آوردن نفت بر سر سفره مردم و... نظر بسیاری از مردم را به خود جلب کرد.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، احمدی نژاد نه توجهی به آموزه‌های اقتصادی داشت و نه اساساً ایده اقتصادی قابل تاملی داشت. بر اساس اقدامات نسنجیده رییس دولت نهم و دهم، بودجه‌های سالانه کشور به انبساطی‌ترین شکل ممکن بسته شد و نقدینگی و تورم به شکل فزاینده‌ای افزایش یافت. ابتلای دوباره و این بار عمیق‌تر اقتصاد کشور به بیماری هلندی و در پی آن افزایش بی‌سابقه واردات و بی‌توجهی به توسعه بخش خصوصی، ایران را در روز‌هایی که درآمد نفتی فوق‌العاده زیادی داشت، وارد بحران اقتصادی کرد.
راهکار‌های پیشگیری و درمان از بیماری هلندی
۱- چیزی که بیش از همه بی‌ثباتی‌های ناشی از بیماری هلندی را در بلند‌مدت تشدید می‌کند، عدم ثبات در نرخ ارز است. اگر نرخ ارز همراه با افزایش تورم بالا برود، اقتصاد با مشکلات به مراتب کمتری روبرو می‌شود.
۲- درآمد‌های نفتی باید در امور زیربنایی اقتصاد و به مرور زمان در اقتصاد سرمایه‌گذاری شوند و نباید به طور سهل و مستقیم وارد بودجه کشور شوند.
۳- انضباط مالی دولت‌ها باید افزایش یابد و تامین بودجه از طریق درآمد‌های مالیاتی صورت پذیرد.
۴- سرمایه‌گذاری و حمایت از تولیدات داخلی جهت افزایش رقابت‌پذیری بخش تولیدات صنعتی و قابل مبادله پیشنهاد می‌شود.
۵- از دیگر راه‌های درمان و خصوصاً پیشگیری از بیماری هلندی، ایجاد حساب صندوق ذخیره ارزی و نیز تاسیس صندوق‌هایی نظیر صندوق توسعه ملی است که نروژ از آن پاسخ گرفته است. مورد اول سبب می‌شود تا با ذخیره ارز کافی در زمان ازدیاد درآمد‌های ارزی، از بی‌ثباتی بازار ارز در حین کاهش این درآمد‌ها جلوگیری کنیم.
مورد دوم نیز از تزریق مستقیم درآمد‌های سرشار منابع طبیعی به اقتصاد و بودجه دولت جلوگیری می‌کند و موجب توزیع این درآمد‌ها در طول زمان و در بین نسل‌های مختلف می‌شود.
۶- ایجاد قوانین کارآمد جهت ممانعت از برداشت بی‌مورد و مداوم دولت‌ها از صندوق‌های یاد شده و نیز شفاف‌سازی در نحوه مصرف درآمد‌های حاصل از فروش منابع طبیعی جهت پیشگیری از بیماری هلندی توصیه می‌شود.
۷- درمان بیماری هلندی با استریل‌سازی دلار، ایران از جمله کشور‌هایی است که در گروه کشورهای وابسته به نفت خام قرار دارد. سهم بالای صادرات نفت خام از کل صادرات، نشان می‌دهد که درآمد ارزی کشور، وابستگی بالایی به میزان درآمد‌های نفتی دارد. این موضوع سبب شده است تا در دوره‌های رونق نفتی، درآمد‌های ارزی کشور به‌شدت افزایش یابد.
