افسانه اقبال

نشان تجارت - منوچهر اقبال که بود؟ حامیانش او را به پاره‌ای اوصاف مثبت می‌ستایند؛ می‌گویند با مرام بود، مردم‌دار، خاکی و بی‌آلایش و درویش بود. از تندی و خشونت دوری می‌گزید و در نگاه دیگران، دوست جلوه می‌کرد. صبح خیلی زود به اداره می‌آمد. در اتاقش به روی همه باز بود؛ کارگر و کارمند، رییس و مرئوس فرقی نمی‌کرد، همگان می‌توانستند در طرح بخشی از مشکلات خود وقتی از او بگیرند و از نزدیک با او دیدار داشته باشند. می‌گویند کسی ناامید به دفتر کارش نمی‌رفت و ناخرسند برنمی‌گشت. ممکن نبود کسی پس از دیدار با او همچنان مشکلی بر دوش خود احساس کند. حیله‌گری و تزویر و دورویی و دورنگی که از آیین مردی و مردانگی به دور است، در او وجود نداشت، ساده و بی‌آلایش بود، اهل صراحت بود، بی‌پرده سخن می‌گفت. اهل مشروب، قمار، سیگار و هیچ اعتیادی نبود و زندگی سالمی را از این جهات برای خود تجربه کرده بود. در دوران قدرت، از نظر مالی خوش‌نام بود و به‌رغم تصدی مشاغل عالی برخلاف دیگر کسان، فساد مالی نداشت.

اما مخالفینش او را شخصیتی سخیف و نامنزه توصیف می‌کنند و او را نه درخور ستودن که بسیار درخور ملامت و سرزنش به‌شمار می‌آورند. می‌گویند: بی‌اندازه جاه‌طلب و مقام‌دوست بود. حب و مقام و جاه از سیمای او می‌درخشید. از فرط جاه‌طلبی، رشته تخصصی خود را که می‌توانست در خدمت درمان بیماران قرار بگیرد را به کناری نهاد و بر سریر قدرت جای گرفت. بسیار می‌کوشید بر مسند‌های بالا و چشم پرکن مملکتی دست یابد و در این راه هیچ ترتیبی و آدابی نمی‌جست؛ حتی از نوکر صفتی در برابر مقامات ابایی نداشت. شیدای مدال و نشان شاهنشاهی بود و در این راه حد و مرزی نمی‌شناخت. به انواع و اقسام مدال و نشان شاهنشاهی می‌بالید. سلطنت‌طلبی وفادار و اهل بند و بست‌های سیاسی بود. مهره مسلم و بی‌اختیار دربار بود و به غلامی جان‌نثار شاه و چاکری خانه‌زاد اعلیحضرت بسیار افتخار و مباهات می‌کرد. می‌گویند هیچ ابتکاری نداشت، ضعف نفس داشت. مطیع‌ترین و متملق‌ترین نخست وزیر دوران سلطنت محمدرضا شاه بود. همواره سرسپرده شاه و در نزد وی بی‌اراده مطلق بود. در مواضع سیاسی به انگلیس متمایل بود و در خط و ربط‌های سیاسی شخصیتی انگلیسی نشان می‌داد.

اما کدام از این توصیفات دوگانه راه به حقیقت دارد؟ اقبال واقعی که بود و چه کرد؟ او بالاخره جاه‌طلب و غلام خانه‏‌زاد بود یا مردم‌دار و دستگیر نیازمندان؟ آزادمرد بود یا مستبد و سرکوبگر؟ خوش‌نام بود یا بدنام؟

احمد راسخی‌لنگرودی مولف کتاب «افسانه اقبال» با طرح چنین پرسش‌هایی چهره واقعی دکتر منوچهر اقبال، یکی از بزرگترین مهره‌های دوره پهلوی را به کند و کاو نشسته است. چاپ سوم این کتاب به‌تازگی با ویرایشی جدید و به مبلغ ۵۹ هزار تومان از سوی انتشارات کویر در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.