کلید ثبات یا ریسک پنهان؟
نشان تجارت - بازار مشتقات در ایران بهعنوان صنعتی نوپا اما پرسرعت، از سال۱۳۹۷ با دستورالعمل‌های اولیه کلید خورد و از ۱۴۰۰ عمومی شد، جایی‌که ارزش معاملات از ۱۶میلیارد تومان در زمستان همان سال به ۴۰۰ تا ۶۰۰میلیارد تومان پرمیوم روزانه جهش کرد. این ابزارها که شامل اختیار معامله و قراردادهای آتی می‌شوند، با سرعت رشد بالاتری نسبت‌به سایر بخش‌های بازار سرمایه پیش می‌روند و پشت هر قرارداد، اغلب سهمی برای پوشش ریسک خریداری می‌شود.
جذابیت اصلی در اهرم، فروش استقراضی، آربیتراژ و هج نهفته است که دیدگاه سنتی هولد سهام را به استراتژی‌های پیشرفته مانند کاورد کال و خرید پوت برای بیمه پرتفو تغییر داده. مشتریان جوان ریسک‌پذیر یا نهادهای بزرگ مانند بیمه‌ها، بازار را هدایت می‌کنند و به کاهش نوسانات سهام کمک کرده‌اند زیرا بازیگران متنوع دستکاری را سخت‌تر کرده‌اند.
با این حال، محدودیت‌های فنی مانند عدم پشتیبانی از کریتیت اسپردها، وجه تضمین‌های نامناسب و نبود اعمال اتوماتیک، بازار را از پتانسیل کامل دور نگه داشته. حجم معاملات هنوز ۲ تا ۳درصد از بازار سهام است درحالیکه در بورس‌های جهانی مانند CME به ۵درصد می‌رسد. آینده به مشتقات طلا، رمزارز و فیچرز اخزا بستگی دارد اما بدون لینک زیرساخت‌ها و رفع سقف موقعیت‌ها، فرار سرمایه به‌سمت رمزارزها محتمل است. هوش‌مصنوعی می‌تواند استراتژی‌ها را ساده کند اما ریسک بیکاری متخصصان را افزایش دهد. اگر چالش‌ها مدیریت شوند، این بازار می‌تواند نوسانات را هموار کند و تنوع سرمایه‌گذاری را افزایش دهد.
رشد چشمگیر اما نامتقارن بازار
بازار مشتقات در ایران از سال۱۳۹۷ با معرفی دستورالعمل‌های اولیه شروع به فعالیت کرد و معاملات آفلاین و آنلاین آن در سال‌های۱۳۹۸ و۱۳۹۹ آغاز شد. با این حال، گسترش واقعی و عمومی این بازار از سال۱۴۰۰ و با ورود سیستم‌های معاملاتی آنلاین مانند صحرا اتفاق افتاد. در این بازه زمانی، ارزش معاملات از حدود ۱۶ تا ۱۷میلیارد تومان در زمستان۱۴۰۰ به سطوح روزانه ۴۰۰ تا ۶۰۰میلیارد تومان پرمیوم رسید که این رشد نشان‌دهنده شتاب بالای بازار مشتقات در مقایسه با سایر بخش‌های بازار سرمایه است.
اکثر این حجم از معاملات، به‌ویژه در قراردادهای ایندمانی و اددمانی که بخش عمده بازار مشتقات را تشکیل می‌دهند، برای پوشش ریسک سهم‌های مختلف خریداری می‌شود. بهطور تخمینی نیمی از این قراردادها پشتوانه سهمی دارند. تعداد فعالان بازار هر روز در حال افزایش است و سرمایه‌گذاران بیشتر به‌سمت کارگزاری‌ها و سیستم‌های معاملاتی که خدمات مشتقات ارائه می‌دهند، سوق پیدا می‌کنند. در حال حاضر از میان بیش از ۱۰۰کارگزاری فعال، تنها حدود ۱۰ تا ۱۵مورد بهطور مستقیم در این بازار فعالیت دارند. با این حال توزیع حجم معاملات بسیار نامتقارن است؛ چند کارگزاری عمده بخش بزرگی از حجم معاملات را مدیریت می‌کنند و سهم بقیه کارگزاری‌ها کمتر است.
سیستم‌های معاملاتی قدیمی مانند رایان هنوز خدمات کاملی برای معامله مشتقات ارائه نمی‌دهند اما سیستم‌های جدیدتر و کارآمدتری مانند صحرا و تدبیر در حال جذب مشتریان و جا افتادن در بازار هستند. مشتریان اصلی این بازار عمدتا نسل جوان‌تر سرمایه‌گذاران هستند که بهدلیل پیچیدگی ابزارهای مشتقه، علاقه بیشتری به آن نشان می‌دهند. در این بازار دو سبک سرمایه‌گذاری غالب است: افراد ریسک‌پذیری که برای بهره‌گیری از لوریج وارد بازار می‌شوند و سرمایه‌گذاران نهادی ریسک‌گریز، مانند شرکت‌های بیمه که از ابزار مشتقات برای پوشش ریسک استفاده می‌کنند. این روند در سطح جهانی نیز مشهود است و در ایران به کاهش نوسانات دارایی پایه کمک کرده است چراکه در این بازار بیشتر فعالان، بیمه‌کنندگان هستند تا سفته‌بازان.
محدودیت‌های فنی که معامله‌گران را زمینگیر می‌کند
با وجود حجم معاملات نسبتا بالا، بازار مشتقات در ایران با محدودیت‌های فنی و معاملاتی جدی روبه‌رو است که توسعه آن را کند کرده. حجم معاملات بهطور متوسط ۲ تا ۳درصد از معاملات بازار سهام را تشکیل می‌دهد، هرچند در تک‌روزهایی مانند معامله ۷۸۰میلیارد تومانی، به ۴۷درصد رسیده اما همچنان با بورس‌های جهانی مانند CME (با حجم روزانه ۳۵میلیون دلار و نسبت ۵درصد) فاصله دارد. سامانه معاملاتی تنها استراتژی‌های محدودی مانند کاورد کال و ورتیکال اسپردهای سمت خرید (اسپرد کال صعودی و اسپرد پوت نزولی) را می‌خواند که اجازه ساخت استراتژی‌های دیگر را می‌دهد اما محدود است. استراتژی‌های پیشرفته مانند کریتیت اسپردها پشتیبانی نمی‌شوند و سمت فروش برای پوشش ریسک تنها با سررسید یکسان پذیرفته می‌شود درحالیکه سررسیدهای بالاتر(دایگانال اسپرد و کلندر) می‌توانند پوشش بهتری فراهم کنند. این محدودیت‌ها معامله‌گران کوچک با پول کم (پرایوت اینوستورها) را از استراتژی‌های محدود سود و ضرر باز می‌دارند درحالیکه نهادهای بزرگ با پول زیاد معاملات متفاوتی انجام می‌دهند. وجه تضمین‌ها بهینه نیستند و از استانداردهای جهانی مانند یورکس یا اینتراکتیو بروکرز برگرفته شده‌اند اما در بازار جوان ایران (آتی از ۱۳۹۰ و آپشن از ۱۳۹۷) در مقابل ۱۸۰سال سابقه CME، نیاز به تنظیم دارند. اعمال اتوماتیک وجود ندارد و ریسک فراموشی اعمال کال‌های دیپ ایندمانی بالاست که یکی از ریسک‌های اصلی بازار به‌شمار می‌رود.
آموزش و رگولاتوری؛ مانع یا محرک؟
بازار مشتقات در ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو است و یکی از مهم‌ترین آنها ضعف در آموزش و آگاهی فعالان بازار است. این موضوع شامل تمامی گروه‌ها از حرفه‌ای‌ها گرفته تا تازه‌کارها می‌شود و نشان‌دهنده نیاز به درک عمیق‌تری از این ابزار مالی است. مشتقات ابزاری هستند که می‌توانند ریسک را افزایش دهند تا بازدهی بالاتری حاصل شود یا آن را کاهش دهند تا بازدهی معقول‌تری به دست آید اما توصیه می‌شود فعالان بازار که به‌ویژه در نوسان‌گیری فعال هستند، از ریسک‌های بالای سرمایه‌گذاری در این ابزارها آگاه باشند چراکه ممکن است سرمایه‌های کوچک در معرض خطر سوختن قرار گیرد. افراد با سرمایه‌های بزرگ‌تر بهطور طبیعی ریسک‌ها را بهتر پوشش می‌دهند.
در این میان، قانونگذاران و رگولاتورهای بازار نیز گاهی بهدلیل کمبود آگاهی از ابعاد پیچیده مشتقات، تصمیمات محدودکننده‌ای می‌گیرند. به عنوان مثال، ممنوعیت معاملات مشتقه برای صندوق‌های درآمد ثابت بهدلیل نگرانی‌هایی در مورد تامین مالی خارج از نظارت، می‌تواند مانعی برای توسعه بازار باشد درحالیکه اگر این ابزارها ادامه می‌یافت، با استفاده از استراتژی‌های کاورد کال، می‌توانستند به عمق بیشتر بازار کمک کنند. رگولاتورهای بازار هرچند پیشرفت‌هایی داشته‌اند اما همچنان تحت فشار افکار عمومی و اتهامات دستکاری بازار از طریق آپشن‌ها قرار دارند. به همین دلیل محدودیت‌هایی مانند سقف موقعیت در نمادهای اهرمی وضع شده است که بهطور غیرمستقیم معاملات را مختل می‌کند. همچنین حضور صندوق‌های تخصصی مشتقه در بازار ایران کمرنگ است درحالیکه در بازارهای جهانی انواع مختلفی از صندوق‌های هج فاند، نویترال‌فاند و کاوردکال وجود دارند که می‌توانند ریسک را مدیریت و به پویایی بازار کمک کنند. اگرچه دستورالعمل‌های اولیه در ایران شروع به پیشرفت کرده‌اند اما چالش‌هایی مانند نکول پوت باعث افزایش ریسک بدهی صندوق‌ها شده زیرا در این ساختارها مسوولیت سرمایه‌گذار محدودتر است.
یکی دیگر از تفاوت‌های عمده، تفاوت در نحوه تصفیه معاملات است درحالیکه در ایران تصفیه فیزیکی رایج است، در دیگر کشورها معمولا از تصفیه نقدی استفاده می‌شود که بهدلیل مزایای مالیاتی و ساده بودن عملیات، بیشتر ترجیح داده می‌شود. در این میان هوش‌مصنوعی بهعنوان محرکی مهم در بازارهای مالی نقش‌آفرینی می‌کند و می‌تواند استراتژی‌های معاملاتی را ساده‌تر و دسترسی به این ابزارها را برای عموم مردم عادلانه‌تر کند. براساس گزارش‌ها، استفاده از هوش‌مصنوعی در پلتفرم‌های معاملاتی می‌تواند منجربه ایجاد مشاغل جدید شود، اگرچه ممکن است برخی مشاغل قدیمی از بین بروند.
