اقتصاد پلتفرمی چیست؟ / تسلط فناوری بر جریان پول و داده‌ها

نشان تجارت - مریم آیتی: «اقتصاد پلتفرمی» به‌عنوان یکی از پدیده‌های مهم قرن بیست‌ویکم، ساختار سنتی بازار‌ها را دگرگون کرده و شیوه تعاملات مالی و تجاری را به‌کلی تغییر داده است. در این مدل، پلتفرم‌های دیجیتال نقش واسطه‌ای بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان دارند و با استفاده از داده‌های گسترده، امکان ارائه خدمات سریع‌تر، ارزان‌تر و هدفمندتر را فراهم می‌کنند.

اقتصاد پلتفرمی چیست و چگونه عمل می‌کند؟

پلتفرم‌ها، بستر‌هایی دیجیتال هستند که میان عرضه‌کننده و تقاضاکننده ارتباط برقرار می‌کنند. این ارتباط نه‌تنها به مبادله کالا و خدمات محدود نمی‌شود، بلکه شامل تبادل داده‌ها، توسعه اکوسیستم نوآوری و خلق ارزش جدید نیز می‌شود.

شرکت‌هایی مانند آمازون، گوگل، اپل و متا در سطح جهانی و اسنپ، دیجی‌کالا، تپسی و کافه‌بازار در ایران، نمونه‌های بارز این مدل هستند.

قدرت داده؛ سلاح پنهان پلتفرم‌ها

«داده» مهم‌ترین دارایی شرکت‌های فعال در اقتصاد پلتفرمی است. برخلاف مدل‌های سنتی که ارزش شرکت‌ها بر پایه دارایی‌های فیزیکی یا سرمایه مالی سنجیده می‌شد، امروز داده به‌عنوان طلای قرن جدید شناخته می‌شود.

کاربران اغلب متوجه جمع‌آوری و استفاده از داده‌هایشان نیستند. هر کلیک، جست‌و‌جو، خرید آنلاین یا حتی زمان صرف‌شده در یک اپلیکیشن و حتی دستگاه‌های اینترنت، اطلاعاتی ارزشمند تولید می‌کنند که پلتفرم‌ها از آن برای تحلیل رفتار کاربران و پیش‌بینی نیاز‌های آینده بهره می‌برند. این اطلاعات به شرکت‌ها قدرتی می‌دهد که فراتر از قدرت اقتصادی، به قدرتی سیاسی و اجتماعی نیز تبدیل می‌شود.

چرا داده این‌قدر ارزشمند است؟

• پیش‌بینی رفتار مشتریان: داده به شرکت‌ها کمک می‌کند نیاز‌های کاربران را قبل از بیان آن‌ها شناسایی کنند.

• شخصی‌سازی خدمات: بر اساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده، پیشنهاد‌های منحصر‌به‌فرد ارائه می‌شود.

• افزایش درآمد و کاهش ریسک: تحلیل داده باعث تصمیم‌گیری دقیق‌تر و سودآورتر می‌شود.

• ایجاد مزیت رقابتی: هرچه حجم و کیفیت داده بالاتر باشد، قدرت رقابتی پلتفرم بیشتر است.

مثال‌های جهانی از قدرت داده:

*آمازون و الگوریتم‌های پیش‌بینی خرید

آمازون با تحلیل میلیارد‌ها تراکنش روزانه، الگوریتمی توسعه داده که حتی قبل از خرید مشتری، کالا‌های احتمالی موردنیاز او را شناسایی می‌کند. این مدل، زمان ارسال کالا را کوتاه‌تر و فروش را افزایش می‌دهد.

*نتفلیکس و تولید محتوای هدفمند

نتفلیکس داده‌های تماشای کاربران را بررسی می‌کند: چه فیلمی دیده‌اند، در کدام دقیقه توقف کرده‌اند و چه ژانری را ترجیح می‌دهند. سپس بر اساس این داده‌ها، هم پیشنهاد‌های شخصی‌سازی‌شده ارائه می‌دهد و هم سریال‌های جدید را دقیقا مطابق سلیقه مخاطبان تولید می‌کند.

*گوگل و تسلط بر تبلیغات آنلاین

گوگل با جمع‌آوری داده‌های جست‌وجوی میلیارد‌ها کاربر، تبلیغات کاملا هدفمند به شرکت‌ها می‌فروشد. این مدل باعث شده گوگل بزرگ‌ترین پلتفرم تبلیغاتی دنیا باشد و درآمدی میلیاردی از داده به‌دست آورد.

*فیس‌بوک (متا) و مهندسی رفتار کاربران

فیس‌بوک از داده‌های رفتاری کاربران برای هدایت محتوا و حتی تأثیرگذاری بر دیدگاه‌های سیاسی استفاده می‌کند. رسوایی کمبریج آنالیتیکا نمونه‌ای از این قدرت پنهان بود که نشان داد داده‌ها چگونه می‌توانند نتایج انتخابات را تحت تأثیر قرار دهند.

مثال‌های ایرانی از قدرت داده:

*دیجی‌کالا و تحلیل رفتار خرید کاربران

دیجی‌کالا به‌صورت مستمر داده‌های خرید مشتریان را تحلیل کرده و از این اطلاعات برای بهبود موجودی انبار، ارائه تخفیف‌های هدفمند و پیشنهاد محصولات مرتبط استفاده می‌کند. همین تحلیل داده‌ها باعث شده تجربه خرید کاربران به‌مرور ارتقا یابد.

*اسنپ و بهینه‌سازی مسیر‌ها

اسنپ با استفاده از داده‌های ترافیکی و مسیر‌های پرتردد، الگوریتم‌هایی ایجاد کرده که زمان سفر را کاهش می‌دهد و رانندگان را بهینه هدایت می‌کند. داده‌های جمع‌آوری‌شده حتی برای تحلیل وضعیت ترافیک شهری قابل‌ استفاده است.

*آپارات و پیشنهاد محتوای ویدئویی

آپارات، مشابه نتفلیکس، داده‌های تماشای کاربران را تحلیل می‌کند تا ویدئو‌های مشابه سلیقه مخاطب را پیشنهاد دهد و کاربران را مدت‌ زمان بیشتری در پلتفرم حفظ کند.

بیشتر بخوانید: اقتصاد رفتاری چیست؟ / چگونه تصمیم‌های روانی ما بازار‌ها را شکل می‌دهد؟

پیامد‌های اقتصادی اقتصاد پلتفرمی

پیامد‌های مثبت:

• ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و انعطاف‌پذیر

• کاهش هزینه‌های مبادله و افزایش بهره‌وری

• توسعه نوآوری و خدمات شخصی‌سازی‌شده

• افزایش بهره‌وری اقتصادی با تصمیم‌گیری دقیق‌تر

• رشد سریع پلتفرم‌ها و تبدیل آن‌ها به بازیگران اصلی اقتصاد

• سرعت بالای خدمات

• دسترسی گسترده کاربران به بازار‌های متنوع

• ارتقای تجربه مشتری

پیامد‌های منفی:

• خطر انحصار و تسلط چند شرکت بر بازار

• تهدید مشاغل سنتی و از بین رفتن برخی کسب‌وکار‌ها

• افزایش نگرانی‌ها درباره امنیت داده و حریم خصوصی کاربران

• قدرت‌گیری انحصاری شرکت‌هایی که داده‌های بیشتر و بهتری جمع‌آوری می‌کنند

• وابستگی شدید به چند شرکت بزرگ

ریسک‌های بزرگ سوءاستفاده از داده‌ها

۱. نقض حریم خصوصی کاربران

زمانی که داده‌ها بدون رضایت یا آگاهی کاربران جمع‌آوری و استفاده شوند، اعتماد عمومی به‌شدت آسیب می‌بیند. نمونه‌هایی از این مشکل در دنیا با رسوایی‌هایی مانند کمبریج آنالیتیکا دیده شده است.

۲. انحصار و قدرت‌گیری بیش‌ از حد پلتفرم‌ها

شرکت‌هایی که داده‌های گسترده‌تری در اختیار دارند، به‌مرور رقبای کوچک‌تر را از میدان خارج کرده و به قدرت‌های انحصاری تبدیل می‌شوند. این مسئله تعادل رقابت در بازار را به‌خطر می‌اندازد.

۳. فروش یا نشت اطلاعات حساس

داده‌های شخصی کاربران ممکن است در بازار‌های سیاه به فروش برسد یا از طریق حملات سایبری فاش شود. این رخداد نه‌تنها خسارت مالی، بلکه آسیب‌های اجتماعی و امنیتی به‌دنبال دارد.

۴. مهندسی رفتار و تاثیرگذاری بر افکار عمومی

پلتفرم‌ها می‌توانند با تحلیل داده‌ها، محتوایی طراحی کنند که تصمیمات کاربران را هدایت کرده و حتی در فرآیند‌های سیاسی و اجتماعی تاثیر بگذارند.

وضعیت ایران در اقتصاد پلتفرمی و چالش‌های موجود

در ایران نیز جمع‌آوری داده‌ها توسط شرکت‌های اینترنتی، بانک‌ها و پلتفرم‌های آنلاین با رشد چشمگیری همراه بوده است. با این‌حال، نبود قوانین جامع و سخت‌گیرانه در حوزه حفاظت از داده‌های شخصی یک ضعف جدی محسوب می‌شود.

• برخی کسب‌وکار‌ها بدون شفافیت کافی داده‌های کاربران را ذخیره و استفاده می‌کنند.

• زیرساخت‌های امنیت سایبری هنوز در سطحی نیست که از نفوذ‌های گسترده جلوگیری کند.

• کاربران آگاهی محدودی نسبت به حقوق خود در زمینه حریم خصوصی داده‌ها دارند.

راهکار‌های سیاست‌گذاری و توسعه اقتصاد پلتفرمی در ایران

تدوین قوانین جامع حفاظت از داده

ایجاد یک قانون مشابه GDPR اتحادیه اروپا می‌تواند چارچوبی شفاف برای جمع‌آوری، پردازش و ذخیره داده‌ها فراهم کند. این قانون باید ضمانت اجرایی قوی داشته باشد تا شرکت‌ها را ملزم به رعایت حقوق کاربران کند.

تقویت زیرساخت‌های امنیتی

سرمایه‌گذاری در فناوری‌های رمزنگاری، هوش مصنوعی امنیتی و سیستم‌های پیشرفته دفاع سایبری برای جلوگیری از نشت داده‌ها ضروری است.

الزام به شفافیت پلتفرم‌ها

شرکت‌ها باید کاربران را از نحوه جمع‌آوری و استفاده از داده‌هایشان مطلع کنند و حق انتخاب در اختیار آن‌ها بگذارند.

آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی

کاربران باید با خطرات افشای داده‌های شخصی و روش‌های حفاظت از اطلاعات خود آشنا شوند. برنامه‌های آموزشی در رسانه‌ها و مدارس می‌تواند به افزایش آگاهی عمومی کمک کند.

ایجاد نهاد نظارتی مستقل

یک نهاد تخصصی و مستقل برای رصد فعالیت‌های داده‌محور و مقابله با سوءاستفاده‌های احتمالی ضروری است.

حمایت از استارتاپ‌های بومی

ایجاد تسهیلات مالی، آموزش‌های تخصصی و دسترسی به بازار‌های بین‌المللی از الزامات تقویت اکوسیستم نوآوری است.

جایگاه ایران و چشم‌انداز آینده

ایران با وجود چالش‌های اقتصادی و محدودیت‌های بین‌المللی، پتانسیل بالایی برای توسعه اقتصاد پلتفرمی دارد. اگر موانع قانونی و زیرساختی برطرف شود و استارتاپ‌ها حمایت شوند، می‌توان انتظار داشت که کشور در آینده به یکی از بازیگران مهم اقتصاد دیجیتال منطقه تبدیل شود.

اقتصاد پلتفرمی نه‌تنها بازار‌ها، بلکه جریان داده و پول را نیز دگرگون کرده است. این مدل، فرصت‌های بی‌شماری برای رشد، نوآوری و اشتغال ایجاد می‌کند، اما بدون سیاست‌گذاری هوشمندانه، می‌تواند به تهدیدی برای رقابت سالم و استقلال اقتصادی تبدیل شود. مدیریت صحیح و آینده‌نگرانه کلید بهره‌گیری حداکثری از این تحول است.