جنجال دریاچه ارومیه با رمزگشایی از گودال مرموز
نشان تجارت - در نوار غربی ساحل دریاچه ارومیه بخشی از این دریاچه که البته این روز‌ها در مساحت خشک آن قرار دارد، به یکباره سروکله گودالی پر از آب پیدا شد. گودالی که یک‌بار دیگر ارومیه را سر زبان‌ها انداخت؛ اما این‌بار با رمز و راز. مسئولان دولتی مانند مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌غربی و مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای این استان می‌گویند منشأ پیدایش این گودال در دست بررسی است، اما «علی‌بیت‌الهی»، زمین‌شناس و عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه‌وشهرسازی ایران، گزارشی اولیه از این پدیده تدوین کرده است که در آن می‌گوید «نقطه مذکور (گودال) احتمالاً در زمان قبل از کاهش آب دریاچه زیر آب بوده و در محل و محدوده تقریبی گودال محدوده آبی وسیع‌تر در میان نهشته‌های نمکی اطراف قابل‌مشاهده است.
می‌توان استدلال کرد که محل تشکیل گودال کنونی، محل وجود گودال بزرگتری پیش از این بوده و این پدیده تازه‌ای در نیست.» این گزارش در مورد منشأ آب این گودال نیز می‌گوید: «مسیر کانال آب از دریاچه سد حسنلو (شورگل) تا شمال روستای «شیرین‌بلاغ» ادامه یافته است و اراضی بین نوار ساحل و مسیر کانال را پوشش می‌دهد. این مسیر در شمال روستای شیرین‌بلاغ تمام می‌شود و آب کانال در مسیری رو به‌سوی ساحل (به‌سمت شرق) جریان پیدا می‌کند.» جریانی که به‌نظر می‌رسد وجود بخشی از آب ظاهرشده در گودال را توجیه می‌کند. همچنین، احتمالاً با توجه به مسیر کانال و سمت‌وسوی زهکش آب‌های زراعی، ارتباط آب گودال با آب زراعی قابل استنباط است.
با یک تیشرت نارنجی و شلوار مشکی، جوانی وسط گودالی از آب ایستاده است. می‌گوید: «در قسمتی از بستر خشک‌شده دریاچه ارومیه گودالی عظیم، شگفت‌انگیز و البته زیبا ایجاد شده است.» جوان با هیجان می‌پرسد: «آیا منشأ این گودال عامل طبیعی است یا غیرطبیعی؟ خیلی جالب است. اوایل ورود به گودال آب بسیار سرد است، اما حدوداً دو متر که به مرکز گودال نزدیک می‌شوید، دمای آب به حدی بالا می‌رود که در تحمل انسان نیست. می‌خواستم از قسمت مرکزی به پایین بروم (شنا کنم) که ببینم عمق آب چقدر است، اما آب به‌قدری گرم بود که نتوانستم. (این گودال) پدیده عجیب و غریبی است که نمی‌دانم منشأ آتشفشانی دارد یا چیز دیگری.»
جوان با هیجان حرف می‌زند و سؤال‌هایش را درحالی‌که در آب گودالی که هیچ‌چیز از آن نمی‌داند شنا می‌کند، می‌پرسد. سؤال‌های او و ویدئویی که منتشر کرده، دست‌به‌دست می‌چرخد و به موضوع اصلی این روز‌های دریاچه ارومیه تبدیل شده است.
چند روز بعد از انتشار این ویدئو مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌غربی اعلام کرد تحقیقات در زمینه گودال آب تشکیل‌شده در سواحل جنوبی دریاچه ارومیه از روز پنجشنبه (یک خرداد) آغاز شده و همچنان ادامه دارد.
ایرنا به‌نقل از «حجت جباری» نوشت: «مساحت این گودال آب ۷۰ متر و در ۷۰۰ متری ساحل دریاچه ارومیه واقع است. باتوجه به آبیاری اراضی پایاب توسط سد مخزنی حسنلو، آب‌های کشاورزی از مسیر آب‌های زیرزمینی به‌وسیله بخشی از سواحل دریاچه ارومیه به سطح زمین نفوذ می‌کند.»
به‌گفته او، آب موجود در این گودال به‌علت فشاری که به لجن‌ها وارد کرده، آنها را به کنار رانده و درنهایت به‌شکل گودالی نمایان شده است: «در مناطق دیگری از سواحل دریاچه ارومیه نیز گودال آب وجود دارد. این گودال‌ها یا دست‌ساز است یا درنتیجه حرکت‌های زمین و فشار لجن‌ها بیرون زده‌اند. در مورد گرم‌بودن آب گودال جدید در سواحل دریاچه ارومیه هم باید گفت این گرمی به‌علت تابش نور آفتاب است و در حد جوش نیست.»
ظهور چشمه جدید در دریاچه ارومیه
به‌نظر می‌رسد شرکت آب‌منطقه‌ای آذربایجان‌غربی اطلاعات بیشتری در مورد این گودال دارد. به‌گفته مدیرعامل این دستگاه، گودال ایجادشده در دل دریاچه ارومیه ظهور چشمه جدید آب‌های زیرزمینی است.
«مجید رستگاری» می‌گوید: «این اتفاق یعنی پیدایش چشمه‌ای جدید در دریاچه ارومیه پدیده جدیدی نیست. دریاچه ارومیه در پست‌ترین قسمت حوضه آبریز دریاچه ارومیه واقع شده است و همه رواناب‌ها و آب‌های زیرزمینی در اثر نیروی گرانشی به‌سمت دریاچه جریان پیدا می‌کنند. جریان خروجی آب‌های زیرزمینی دشت‌های حاشیه دریاچه در بستر دریاچه نیز تداوم دارد و به‌صورت چشمه در آن تخلیه می‌شود. آب‌های زیرزمینی گاهی در مسیر خود به سنگ‌های آذرین برخورد می‌کنند و پس از داغ شدن با فشار به‌صورت چشمه‌هایی به سطح زمین راه پیدا می‌کنند. وجود چشمه‌های آبگرم در حاشیه و اطراف دریاچه مؤید این موضوع است.»
به‌گفته او، آب‌های هیدروترمال در اثر برخورد به مخزن ماگما مقداری از مواد را در خود حل می‌کنند و در بیشتر مواقع با گاز و بخار آب همراه هستند. چشمه آبگرم مشاهده‌شده در بستر دریاچه نیز جزو این دسته از چشمه‌ها است که در اثر تجمع گاز و بخار آب در زیرلایه‌های لجنی به‌صورت انفجاری ظهور پیدا کرده است.
تاریخ پیدایش معلوم نیست
با همه این توضیحات ارائه‌شده، اما ماهیت گودال هنوز در ابهام مانده است. تنها گزارش مبسوط از این پدیده را «علی بیت‌الهی»، زمین‌شناس و مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، تدوین کرده است. در متن گزارشی که بیت‌الهی در اختیار «پیام‌ما» قرار داده، واقعه این‌طور تعریف شده است: «براساس تصویری که آقای «محسن قاصد» در صفحه مجازی خود منتشر کرده، گودالی در نوار ساحل غربی دریاچه ارومیه به فرم دایره‌ای‌شکل ایجاد شده است (اواخر اردیبهشت، اوایل خرداد ۱۴۰۴). تاریخ دقیق شکل‌گیری این پدیده مشخص نیست. براساس تخمین از روی قد آقای قاصد (در حال شنا در گودال آب و مسلماً به‌صورت تقریبی و تخمینی)، قطر گودال حدود ۱۴ متر تخمین زده شد. مساحت گودال با توجه به قطر گودال اصلی بدون احتساب لبه‌های کناری آب حدود ۶۰ مترمربع برآورد شد (تصویر سمت چپ شکل ۱). حالت پاششی نهشته‌های سطحی در اطراف گودال دلالت بر تجمع گاز یا بخار و شکل انفجاری محدود و کوچک اولیه در بدو تشکیل گودال دارد (تصویر سمت راست شکل ۱). نگاهی به دیوار جانبی، نهشته‌های سطحی گودال تصویری از ضخامت نهشته‌ها را نیز به‌دست می‌دهد. مختصات جغرافیایی گودال براساس اطلاعات دریافتی از کارشناسان سازمان محیط‌زیست، طول ۴۵.۴۴۳۶ و عرض ۳۷.۱۵۰۳ و ارتفاع نقطه یک‌هزار و ۲۶۸ متر است.»
توجیهی بر منشأ تشکیل
گزارش بیت‌الهی همچنین می‌گوید: «براساس مختصات محل گودال و بررسی تصاویر قدیمی، مشخص می‌شود نقطه مذکور در زمان قبل کاهش آب دریاچه در زیر آب بوده (به‌عنوان مثال تصویر لندست ۱۲ – ۲۰۰۷، شکل ۲) با پسروی آب دریاچه، محیط ساحلی را نهشته‌های نمکی فرامی‌گیرد که به‌مرور بر ضخامت آنها نیز افزوده می‌شود. همچنین، این نکته نیز حائز اهمیت است که زهکش آب‌های زراعی در این ناحیه نیز به‌سوی ساحل دریاچه بوده است. در شکل ۳ (مربوط به سال ۲۰۱۳) نکته قابل‌توجهی نیز نمایان است. در این شکل «رگاب‌های» سطحی از سوی خشکی به ساحل قابل‌مشاهده است.
در شکل ۳ محل گودال گزارش‌شده با دایره نشان داده شده است. نکته‌ای که در شکل ۳ مهم است، وجود مظهر آب زهکش‌شده در محل تقریبی گودال گزارش‌شده کنونی است. همچنین، این نکته نیز حائز اهمیت است که توجه شود از سمت خشکی، رگاب زهکشی از خط ساحل تا محل مظهر زیر نهشته‌های نمکی و به‌صورت رگاب زیرسطحی است که ارتباط محل گودال را با آب زهکشی اراضی زراعی غربی نشان می‌دهد و از محل گودال، رگه‌های آب در سطح جریان پیدا می‌کنند (احتمالاً به‌دلیل ضخامت زیاد نهشته‌های سطحی امکان ادامه جریان در عمق نیست و تجمع آب رگاب منجر به بالاآمدگی آب در محل گودال و ادامه جریان آن در سطح می‌شود). همچنین، در شکل ۴ مقطع ارتفاعی از غرب (سمت خشکی و ارتفاعات غربی) به شرق (نوار ساحلی دریاچه و محل گودال) نشان داده شده است، تغییر ارتفاعی قابل‌ملاحظه است (در فاصله یک‌هزار و ۲۰۰ متر از ارتفاعات غربی به لبه ساحل، ۱۰۰ متر افت ارتفاعی مشاهده می‌شود).»
شیرین‌بلاغ به‌سمت گودال
بخش دیگری از این گزارش می‌گوید: «با هدف شناخت منشأ آب اراضی غرب ساحل دریاچه، در نمایی با زوم کم، مسیر کانال آب از دریاچه سد حسنلو (شورگل) تا شمال روستای «شیرین‌بلاغ» نشان داده شده است (شکل ۵). مسیر کانال آب با خط آبی ضخیم در شکل ۵ مشخص شده است. کانال از سمت دریاچه سد حسنلو به‌سمت روستای شیرین‌بلاغ ادامه یافته و اراضی بین نوار ساحل و مسیر کانال را پوشش می‌دهد. این مسیر در شمال روستای شیرین‌بلاغ تمام می‌شود و آب کانال در مسیری رو به‌سوی ساحل (به‌سمت شرق) جریان پیدا می‌کند. احتمالاً بخشی از آب ظاهرشده در گودال، از همین طریق به گودال جریان پیدا می‌کند. همچنین، با توجه به مسیر کانال و سمت‌وسوی زهکش آب‌های زراعی، ارتباط آب گودال با آب زراعی قابل استنباط است، اما این امر عدم ارتباط آب چشمه‌های قدیمی را با محل گودال منتفی نمی‌سازد. در شکل ۶ که مربوط به تصویر ماهواره‌ای سال ۲۰۲۲ ماه دسامبر است، در محل و محدوده تقریبی گودال نشان‌داده‌شده در شکل ۱، محدوده آبی وسیع‌تر در میان نهشته‌های نمکی اطراف با قطر حدود ۴۰۰ متر قابل‌مشاهده است. می‌توان استدلال کرد محل تشکیل گودال کنونی، محل وجود گودال بزرگتری در قبل نیز بوده و این پدیده تازه‌ای در نوار ساحلی غرب دریاچه ارومیه نیست.»
دلایل گرم بودن آب گودال
این گزارش همچنین در مورد دلایل گرم‌بودن آب نیز توضیح می‌دهد: «براساس توضیح آقای قاصد که در فیلم اعلام می‌کند آب در وسط گودال گرم است و نیز براساس اعلام برخی دیگر از کارشناسان که ظاهراً حسب اندازه‌گیری اعلام کرده‌اند دمای آب در محدوده وسطی گودال تا ۴۷ درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد، می‌توان دو استدلال توجیهی بیان کرد: در اثر نفوذ آب سطحی به زیر نهشته‌های ساحلی تا محل گودال (فاصله حدود ۳۰۰متری) و نیز وجود گاز‌های حاصل از تجزیه مواد و نهشته‌های آلی و رسوبی، آب زیرسطحی گرم و در اثر متصاعدشدن گاز و یا بخار، فشار به نهشته‌های نازک سطحی بیشتر بوده که موجب پخش‌شدگی نهشته‌ها به اطراف گودال می‌شود. دوم اینکه همراه با زهاب سطحی و ظهور آن در گودال، آب چشمه‌های معدنی گرم نیز در این زون وجود دارد. وجود معدن سنگ‌آهن شیرین‌بلاغ در فاصله سه‌هزار و ۵۰۰ متر از محل گودال و در می‌تواند معرف فعالیت‌های آذرین و وجود پتانسیل شکل‌گیری آب‌های گرم در منطقه باشد. استدلال اولی محتمل‌تر است.»
