گمانه‌زنی درباره مسیر احیای برجام یا گذر از توافق هسته‌ای

نشان تجارت - روز دوشنبه به وقت تهران، وب‌سایت آکسیوس در گزارشی مدعی شد که ایالات‌متحده طرحی را با متحدان اروپایی و اسرائیلی خود در میان گذاشته که به ایران توصیه کرده از بخشی از برنامه هسته‌ای خود صرف‌نظر کند تا واشنگتن در ازای آن، بخشی از تحریم‌ها علیه تهران را تعلیق کند. به گفته منابع خبرنگار این وب‌سایت آمریکایی، دولت جو بایدن در ژانویه بحث درباره رویکرد جدید را آغاز و در ماه فوریه به اسرائیل و متحدان E۳ خود - فرانسه، آلمان و بریتانیا - در مورد آن اطلاع‌رسانی کرده است. این گزارش همچنین می‌افزاید که این رویکرد کاخ سفید به‌دلیل آنچه نگرانی از پیشرفت‌های اخیر در برنامه هسته‌ای ایران عنوان کرده، اتخاذ شده است. بر اساس اطلاعات چهار تن از مقامات اسرائیلی، دیپلمات‌های غربی و کارشناسان آمریکایی، پیشنهاد موردبحث شامل توقف برخی از تحریم‌ها در ازای توقف غنی سازی با خلوص ۶۰ درصد از سوی ایران بوده است. یک مقام اسرائیلی و یک دیپلمات غربی گفته‌اند که تهران از گفتگو‌های ایالات‌متحده آگاه است، اما تاکنون این ایده را رد کرده است.

آنچه در ایران «توافق موقت» نامیده می‌شود، چیست؟

در صورت صحت ادعای این وب‌سایت آمریکایی، پیشنهادی که ایران آن را «توافق موقت» می‌نامد، اما در اصل با عناوینی، چون «انجماد در برابر انجماد» یا «کمتر در برابر کمتر» از آن یاد می‌شود، پیش از این نیز چندین بار از سوی مقامات آمریکایی، تحلیلگران و رسانه‌ها در جریان مذاکرات وین برای احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ مطرح شده است. این طرح در اصل مشابه رویکردی است که در سال ۲۰۱۳ از سوی جیک سالیوان و ویلیام برنز مشاور امنیت ملی کاخ سفید و رئیس سیا که در آن مقطع از اعضای ارشد دولت باراک اوباما نیز بودند مطرح و منجر به امضای «توافق موقت ژنو» شد. در جریان «توافق ژنو» در آذرماه ۱۳۹۲ ایران و ۱+۵ توافق کردند تا تهران غنی‌سازی ۲۰ درصدی و برخی دیگر از فعالیت‌های هسته‌ای را متوقف کند و آمریکا و اروپا نیز بخشی از دارایی‌های ایران را آزاد کردند. این توافق در ابتدا ۶ ماهه بود، اما چندین بار تمدید شد تا در نهایت کشور‌های مذاکره‌کننده توانستند به «برنامه جامع اقدام مشترک» دست پیدا کنند.

تهران و «توافق گام‌به‌گام»

مطرح شدن چندین‌باره ایده توافق موقت یا گام‌به‌گام موجب شده است تا این موضوع بار‌ها موضوع سؤال از مقامات ایرانی قرار بگیرد؛ سعید خطیب‌زاده، سخنگوی پیشین وزارت امور خارجه از نخستین کسانی بود که در جریان مذاکرات برای احیای برجام به این سؤالات پاسخ می‌داد. سخنگوی پیشین دستگاه دیپلماسی در یکی از پاسخ‌هایش گفته بود: «ما برای رفع تحریم‌ها و چگونگی توقف اقدامات جبرانی ایران در مقابل رفع تحریم‌ها مذاکره می‌کنیم. چیزی به نام توافق موقت مطرح نیست.» خطیب‌زاده همچنین یک‌بار در یک جمله به این سؤال پاسخ داد که «پاسخ من به این سؤال یک خیر بزرگ است.»

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در اسفندماه ۱۴۰۱ در پاسخ به سؤالی مشابه گفت: «توافق موقت از نظر ایران مطرح نیست. مبنای ما بازگشت به برجام بر اساس سند امضاشده در سال ۲۰۱۵ است و اینکه تا کجا پیش می‌رویم منافع ملی ایران حدودوثغور این کار را مشخص می‌کند.» ادعای روز دوشنبه آکسیوس نیز در ایران بی‌پاسخ نماند؛ یک مقام ایرانی روز چهارشنبه ۱۶ فروردین عنوان کرده که تهران با هیچ‌گونه «توافق موقت هسته‌ای» موافقت نخواهد کرد. این مقام که به‌شرط ناشناس ماندن با المانیتور مصاحبه کرده گفته است که جمهوری اسلامی حاضر به پذیرفتن هیچ‌گونه توافق موقت هسته‌ای نیست. مقام ایرانی ذکرشده این پیشنهاد را تنها «نتیجه گفت‌وگوی اتاق‌های فکر» خوانده و عنوان کرده که پیش از این هم پیشنهاد‌های مشابهی در تماس با تهران داده شده است. در همین حال المانیتور توانسته از چند منبع مطلع شود که در نشستی که چندهفته پیش بین مدیران سیاسی E۳ و علی باقری‌کنی، معاون وزیر خارجه ایران در اسلو برگزار شده، صحبتی در موردتوافق موقت مطرح نشده است.

دیگر واکنش ایران به ادعای وب‌سایت آمریکایی از سوی نشریه اخبار و تحلیل‌ها متعلق به معاونت سیاسی نمایندگی، ولی فقیه در سپاه پاسداران مطرح شده است؛ نشریه روزانه سپاه پاسداران در این رابطه نوشته است: «این نشریه مدعی شد دولت بایدن در هفته‌های گذشته با مقام‌های صهیونیست و اروپایی درباره توافق موقت با ایران رایزنی کرده است. طبق این گزارش، توافق مدنظر کاخ سفید شامل رفع برخی تحریم‌ها در ازای توقف بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران خواهد بود. اما بلافاصله این پایگاه در متنی دیگر اعلام کرد ایران طرح توافق موقت بایدن را رد کرد. بنا به ادعای این پایگاه منابع مطلع گفتند ایران طرح توافق موقت با آمریکا را رد کرده. این طرح شامل برداشتن برخی تحریم‌های ضدایرانی در ازای توقف غنی‌سازی ۶۰ درصدی و برخی فعالیت‌های دیگر است. این خبرسازی‌ها را دقیقاً باید طرحی برای مقصرنمایی ایران در مذاکرات پیش روی احتمالی دانست که غربی‌ها از امروز آن را کلید زده‌اند.»

«توافق موقت» گامی برای بازگشت به برجام؟

مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ و بازگشت ایالات‌متحده به آنچه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت ایالات‌متحده در سال ۲۰۱۸ به‌صورت یک‌جانبه از آن خارج شده بود، از سال ۲۰۲۰ و پیروزی جو بایدن در وین، پایتخت اتریش آغاز شد، ۷ دور از این مذاکرات در دولت دوازدهم و ادامه آن در دولت سیزدهم صورت گرفت. در جریان این دور‌ها و پیش از توقف آن نیز چند باری ایده توافق موقت یا «توافق گام‌به‌گام» از سوی طرف‌های غربی مطرح شد. در آن مقطع شواهد حاکی از آن بود که این پیشنهاد، به‌عنوان ایده‌ای چندمرحله‌ای برای بازگشت کامل به برجام مطرح شده است. از زمان توقف مذاکرات در وین، اما شاهد تحولات گسترده‌ای بودیم که دیگر نمی‌توان مطمئن بود که آیا واشنگتن و شرکای اروپایی‌اش اساساً تمایلی به بازگشت و احیای آنچه در سال ۲۰۱۵ با ایران امضا کرده‌اند، دارند یا خیر. متهم شدن ایران به حمایت تسلیحاتی از روسیه در جنگ علیه اوکراین و اتهامات حقوق بشری مرتبط با اعتراضات داخلی در ماه‌های گذشته، موضوعاتی نیستند که بتوان به‌سادگی از کنار آن‌ها عبور و شرایط امروز را مشابه شهریورماه ۱۴۰۱ دانست. انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در آخرین موضع خود در رابطه با آینده برجام، وضعیت داخلی ایران و روابط نظامی با روسیه را به‌عنوان عواملی می‌داند که تهران را در کانون طوفان قرار داده است. هماهنگ‌کننده برجام می‌افزاید: «چهارچوب مناسب برای برجام وجود ندارد. اوضاع واقعاً بد است. ما همه کانال‌ها را باز نگه می‌داریم، اما سخت است.»

همین موارد نیز تردید‌ها را در خصوص پیشنهاد ادعایی آکسیوس بیشتر می‌کند و مشخص نیست که آیا کاخ سفید همچنان به ایده موردنظر خود به‌عنوان گام نخستین برای بازگشت به برجام می‌نگرد یا دولت جو بایدن در تداوم رویکردی که با عنوان «نه توافق و نه بحران» از آن یاد می‌شود، می‌خواهد تنها فشار انتقاد‌ها از پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و غنی‌سازی ۶۰ درصدی را از روی دوش خود بردارد. با این حال برنامه مشخص و مدونی برای آینده وجود نخواهد داشت چراکه مقامات آمریکایی در جریان ماه‌های گذشته بار‌ها تأکید کرده‌اند که احیای برجام در دستور کار دولت ایالات‌متحده قرار ندارد.

در همین رابطه یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در پاسخ به سؤالی در رابطه با ادعای آکسیوس گفت: «ما دائماً با متحدان و شرکای خود ازجمله سه کشور اروپایی طرف مذاکرات در تماس هستیم، اما قرار نیست به جزئیات مکالمات دیپلماتیک بپردازیم یا به شایعاتی که بسیاری از آن‌ها به‌سادگی دروغ هستند، پاسخ دهیم. البته، ما همچنان نگران گسترش فعالیت‌های هسته‌ای ایران، ازجمله بهره‌برداری از سانتریفیوژ‌های پیشرفته و انباشت اورانیوم بسیار غنی‌شده‌ای هستیم که ایران هیچ هدف معتبری برای آن ندارد. همان‌طور که رئیس‌جمهوری گفته، ایالات‌متحده متعهد است که هرگز به ایران اجازه دستیابی به سلاح هسته‌ای را ندهد. ما معتقدیم دیپلماسی بهترین راه برای دستیابی به این هدف است، اما پرزیدنت بایدن نیز به‌صراحت گفته است که ما هیچ گزینه‌ای را از روی میز حذف نکرد‌ه‌ایم.»

«توافق موقت» آری یا خیر؟

از زمان توقف در مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای، به هر میزان که ایالات‌متحده و تروئیکای اروپایی هرگونه تلاش برای بازگشت به میز مذاکره را انکار کرده و برجام را موضوعی بدون اولویت در سیاست خارجی خود توصیف کرده‌اند، ایران تأکید داشته که رایزنی‌ها برای آنچه «لغو تحریم‌ها» می‌نامد، همچنان ادامه دارد. سخنان حسین امیرعبداللهیان در این رابطه بار‌ها با واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا مواجه شده تا جایی که ند پرایس در یکی از نشست‌های خبری خود رئیس دستگاه دیپلماسی را به‌صراحت به تناقض‌گویی متهم کرد و گفت: «احیای برجام ماه‌هاست که در دستور کار قرار ندارد. نمی‌توانم به این سؤال شما پاسخ دهم. فقط مقامات ایرانی می‌توانند صحبت کنند که چرا به این تناقض‌گویی‌ها ادامه می‌دهند. مقامات ایرانی می‌توانند دیدگاه خود را هرچند وقت یک‌بار که بخواهند تکرار کنند، اما واقعیت‌های اساسی را تغییر نمی‌دهد.»

وزیر امور خارجه در آخرین نشست خبری خود که در تاریخ ۲۸ اسفندماه ۱۴۰۱ برگزار شد نیز در پاسخ به سؤالاتی در رابطه با آخرین تحولات مرتبط با برجام گفت: «سه شب پیش با بورل گفتگو داشتم و آقای باقری و مورا هم در مسیر ادامه کاری که از ماه‌ها قبل در وین شروع شده بود، تبادل پیام‌هایی را با یکدیگر دارند.» امیرعبداللهیان همچنین گفت: «در شرایطی که با هم صحبت می‌کنیم، ابتکاری روی میز است که امیدوارم در هفته‌های آینده بتوانیم اخبار نهایی آن را به استحضار ملت عزیز ایران برسانیم.» همین اخبار ضدونقیض و تفاوت فاحش در مواضع تهران و واشنگتن موجب شده تا ارزیابی شرایط برای تداوم حیات آنچه بر روی جلد کتاب «راز سر‌به‌مهر» از آن به‌عنوان «کوششی سترگ برای حقوق، امنیت و توسعه ایران» یاد‌شده، به رازی سر‌به‌مهر بدل شود. همین عدم شفافیت نیز موجب شده تا تحلیلگران به‌سادگی نتوانند ایده‌های رسانه‌ای شده را مورد ارزیابی قرار داده و مزایا و معایب آن را ذکر کنند. ارائه تصویری شفاف از برهه کنونی می‌توانست نخست به این سؤال پاسخ دهد که آیا ایده «توافق موقت» یا همان «انجماد در برابر انجماد» مسیر برای حفظ برجام یا «پلن بی» عبور از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ و تنها یافتن راه‌حلی جایگزین برای تداوم دیپلماسی است؟ سؤال مشخص بعدی در ارزیابی گزینه‌های روی میز نیز این است که در صورت صحت ادعا‌ها مبنی بر پیشنهاد «انجماد در برابر انجماد» از سوی واشنگتن، تهران در قبال توقف بخشی از فعالیت هسته‌ای خود یعنی به‌طور مشخص توقف غنی‌سازی ۶۰ درصدی چه چیزی به دست خواهد آورد؟

دو رویکرد موجود به این پیشنهاد از پاسخ به همین سؤال نشأت می‌گیرد که آیا در قبال این توقف، ایران قادر خواهد بود تا با مابه‌ازای آن، تحولی در فضا و اقتصاد داخلی ایجاد کند یا بر اساس آنچه تا امروز از سوی ایران مطرح شده، چنین توافقی سودی برای کشور نخواهد داشت؟ تنها موضوعی که شاید امروز بسیاری از تحلیلگران داخلی بر روی آن اتفاق‌نظر دارند و در جریان مذاکرات شفاف شده این است که هر توافقی چه موقت و چه جامع یا فعال شدن هر پلن و ایده‌ای که مدنظر ایران و ایالات‌متحده باشد، باید در نتیجه مذاکرات مستقیم میان این دو کشور به دست بیاید، چراکه دستیابی به یک توافق از هر نوع آن با واسطه و ارسال پیام امکان‌پذیر نخواهد بود.

حاشیه خبر

المانیتور از قول یک مقام ایرانی:
اگر تا سه ماه آینده برجام احیا نشود...

وب‌سایت آمریکایی المانیتور به نقل از یک مقام ایرانی که به‌شرط ناشناس ماندن با المانیتور صحبت کرده، نوشته است: «اگر ظرف دو تا سه ماه آینده توافقی حاصل نشود، مذاکره برای یک توافق دیگر اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و این با توجه به تمام پیچیدگی‌ها در داخل و بیرون کشور به‌هیچ‌وجه کار ساده‌ای نخواهد بود.»

دولت بایدن می‌گوید، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در دستور کار نیست. با این‌حال، روز دوشنبه گزارشی از اکسیوس فاش کرد که ایالات‌متحده با شرکای اروپایی و اسرائیلی خود در مورد توافق موقت با ایران که شامل تعلیق برخی از تحریم‌ها در ازای توقف بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران می‌شود، گفتگو کرده است. یک توافق «کمتر در برابر کمتر» که قبلاً المانیتور گزارش داده بود، بر اساس گفته‌های چندین مقام اسرائیلی، دیپلمات‌های غربی و کارشناسان آمریکایی است؛ اما کاملاً واضح است که با مشکلات طولانی روبه‌رو است.

اگر ایالات‌متحده، از طریق اتحادیه اروپا، در حال ارائه پیشنهاد توافق موقت است، به نظر نمی‌رسد ایران آن را بپذیرد. مقامات تهران می‌گویند که زمان در حال گذر است، هرچند اقتصاد ایران همچنان در سقوط آزاد است و نرخ دلار با اخبار مذاکرات تغییر می‌کند. یک مقام ایرانی که به‌شرط ناشناس ماندن با المانیتور صحبت کرد، گفت که تهران هیچ نوع توافق موقت را نمی‌پذیرد. او این پیشنهاد را «نتیجه طوفان فکری برخی اتاق‌های فکر» خواند و گفت در چندین نوبت دیگر ابتکارات مشابه به ایران ارائه شده است.

این مقام ایرانی گفت: «اگر ظرف دو تا سه ماه آینده توافقی حاصل نشود، مذاکره برای یک توافق دیگر اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و این با توجه به تمام پیچیدگی‌ها در داخل و بیرون کشور به‌هیچ‌وجه کار ساده‌ای نخواهد بود.» حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، طی مصاحبه‌ای با المانیتور در ۲۷ مارس گفت که فضا برای مذاکره برای همیشه باز نخواهد بود. با این حال، دیپلمات ارشد ایرانی آمادگی خود را برای توسعه همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان داد تا مطمئن شود برنامه هسته‌ای کشورش از خطوط قرمز فراتر نمی‌رود.