اقتصاد رفتاری چیست؟ / چگونه تصمیم‌های روانی ما بازار‌ها را شکل می‌دهد؟

نشان تجارت - مریم آیتی: «اقتصاد رفتاری» شاخه‌ای نوین از علم اقتصاد است که رفتار انسان را فراتر از مدل‌های صرفاً منطقی بررسی می‌کند. در این نگرش، تصمیم‌های مالی تنها بر پایه محاسبات عقلانی نیست، بلکه تحت تأثیر احساسات، عادت‌ها، تجربیات گذشته و حتی شرایط محیطی قرار می‌گیرد. به همین دلیل، اقتصاد رفتاری توانسته است بسیاری از پدیده‌های غیرقابل‌توضیح بازار‌های مالی را روشن‌تر سازد و راهکار‌هایی برای مدیریت بهتر سرمایه‌گذاری و سیاست‌گذاری اقتصادی ارائه دهد.

درک عمیق‌تر از اقتصاد رفتاری و تفاوت آن با اقتصاد سنتی

اقتصاد کلاسیک یا سنتی بر این باور است که انسان‌ها بازیگرانی منطقی‌اند و تصمیم‌هایی بر اساس حداکثرسازی منافع خود اتخاذ می‌کنند. اما اقتصاد رفتاری با ترکیب روان‌شناسی و اقتصاد ثابت کرده که رفتار واقعی انسان‌ها تحت تأثیر عوامل روانی و اجتماعی است. افراد گاه برخلاف منطق اقتصادی، تصمیم‌هایی می‌گیرند که به ضررشان تمام می‌شود.

چرا این تفاوت مهم است؟

زیرا همین رفتار‌های غیرمنطقی می‌توانند سرنوشت بازار‌های جهانی را تغییر دهند. نمونه‌های فراوانی از سقوط‌های مالی و حباب‌های اقتصادی ناشی از این رفتار‌های احساسی در تاریخ ثبت شده است.

اقتصاد رفتاری نشان می‌دهد چرا تصمیم‌هایی غیرمنطقی، همچون خرید در زمان اوج قیمت یا فروش در شرایط بحرانی، در بازار‌ها تکرار می‌شود.

نقش احساسات در نوسانات اقتصادی

ترس و طمع؛ دو نیروی پنهان در بازار

دو احساس قدرتمند، یعنی ترس و طمع، بیش از هر عامل دیگری رفتار جمعی سرمایه‌گذاران را شکل می‌دهد.

• ترس در زمان بحران‌ها باعث می‌شود افراد با فروش‌های گسترده، سقوط بازار را تشدید کنند.

• طمع در دوره‌های رونق اقتصادی باعث خرید‌های غیرمنطقی و ایجاد حباب‌های قیمتی می‌شود.

مثال عملی:

در بازار ارز ایران، موج‌های هیجانی خرید و فروش دلار نمونه‌ای واضح از تأثیر مستقیم احساسات بر قیمت‌ها است.

سوگیری‌های ذهنی و اثر آن‌ها بر تصمیم‌های مالی

چگونه ذهن ما فریبمان می‌دهد؟ سوگیری‌های شناختی باعث می‌شود انسان‌ها داده‌ها را به‌درستی تحلیل نکنند و تصمیم‌های نادرست بگیرند. برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• سوگیری تأیید: تمایل به جست‌وجوی اطلاعاتی که باور‌های موجود ما را تأیید کند.

• سوگیری لنگرگیری: وابستگی شدید به اولین اطلاعات دریافتی حتی زمانی که داده‌های جدید موجود است.

• رفتار تقلیدی: پیروی از تصمیم‌های دیگران بدون بررسی مستقل، که موجب شکل‌گیری رفتار‌های گله‌ای در بازار می‌شود.

این سوگیری‌ها باعث بروز رفتار‌های تکراری و گاه زیان‌آور در سرمایه‌گذاری می‌شوند و همچنین موجب می‌شوند بازار‌ها همواره تحت تأثیر واکنش‌های احساسی و گاه غیرمنطقی قرار بگیرند.

نمونه‌های واقعی از تأثیر روان‌شناسی بر بازار‌ها

اقتصاد رفتاری بسیاری از رخداد‌های مهم اقتصادی را بهتر از مدل‌های سنتی توضیح می‌دهد. رفتار انسان‌ها در بازار‌ها اغلب از منطق صرف فاصله دارد و همین موضوع موجب بروز نوسانات شدید و حتی بحران‌های مالی می‌شود.

نمونه‌های بین‌المللی

بحران مالی ۲۰۰۸ (آمریکا و جهان): در سال‌های منتهی به ۲۰۰۸، سرمایه‌گذاران و بانک‌ها با اعتماد بیش از حد و بدون ارزیابی دقیق ریسک، در بازار مسکن، سرمایه‌گذاری کردند. هیجان رشد مداوم قیمت مسکن، تصمیم‌های نادرست را تقویت کرد و در نهایت حباب ترکید. ترس گسترده پس از سقوط بازار‌ها باعث تشدید رکود جهانی شد.

حباب دات‌کام (۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰): سرمایه‌گذاران به دلیل هیجان ناشی از رشد فناوری‌های اینترنتی، بدون تحلیل واقعی ارزش شرکت‌ها، به خرید سهام شرکت‌های نوپا هجوم آوردند. این رفتار تقلیدی و طمع‌آلود، حباب بزرگی ایجاد کرد که پس از ترکیدن، بسیاری از شرکت‌ها نابود شدند و بازار بورس سقوط کرد.

بحران ارز‌های دیجیتال ۲۰۲۲: رشد سریع بیت‌کوین و سایر رمزارز‌ها عمدتاً به دلیل تبلیغات، ترس از عقب ماندن (FOMO) و رفتار‌های هیجانی رخ داد. سقوط ارزش رمزارز‌ها در سال ۲۰۲۲ بار دیگر نشان داد که احساسات جمعی قدرتی فراتر از تحلیل‌های اقتصادی دارد.

نمونه‌های داخلی (ایران)

نوسانات بازار ارز (۱۳۹۷ و ۱۳۹۹): در دوره‌های افزایش نرخ دلار، موجی از ترس و اضطراب در جامعه ایجاد شد. بسیاری از افراد با وجود نداشتن نیاز واقعی به ارز، برای حفظ ارزش دارایی‌های خود اقدام به خرید دلار کردند. همین رفتار هیجانی به افزایش بیشتر قیمت دامن زد.

رشد و سقوط بورس ایران (۱۳۹۹): در سال ۱۳۹۹، بورس تهران شاهد ورود گسترده سرمایه‌گذاران جدید شد. تبلیغات و وعده‌های سود‌های سریع، نوعی طمع جمعی ایجاد کرد. پس از رشد سریع قیمت سهام، با تغییر روند بازار و بروز ترس، فروش‌های گسترده آغاز شد و شاخص بورس به شدت افت کرد.

بازار خودرو و مسکن: رفتار‌های روانی در این بازار‌ها بسیار مشهود است. حتی شایعات کوچک می‌تواند موجی از خرید یا فروش ایجاد کند. بسیاری از مردم نه بر اساس نیاز واقعی، بلکه به دلیل ترس از افزایش قیمت‌ها، اقدام به خرید می‌کنند.

کاربرد‌های اقتصاد رفتاری در بهبود تصمیم‌گیری مالی

برای افراد

• آموزش مدیریت هیجانات هنگام خرید و فروش.

• استفاده از استراتژی‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت به‌جای تصمیم‌های لحظه‌ای.

• پرهیز از رفتار تقلیدی و تحلیل مستقل داده‌ها.

برای سیاست‌گذاران و دولت‌ها

• طراحی ابزار‌های مالی شفاف و ساده.

• آموزش عمومی برای شناخت سوگیری‌های ذهنی.

• ایجاد سیستم‌های هشداردهنده برای کاهش رفتار‌های هیجانی در بازار.

راهکار‌های عملی و کاربردی برای مقابله با خطا‌های رفتاری

آموزش مالی همگانی

آموزش از سنین پایین می‌تواند سواد مالی را افزایش دهد و افراد را برای تصمیم‌گیری‌های منطقی‌تر آماده کند.

طراحی محیط‌های تصمیم‌گیری هوشمند

بانک‌ها و کارگزاری‌ها می‌توانند محیط‌های دیجیتالی طراحی کنند که اطلاعات شفاف و ابزار‌های تحلیلی در اختیار کاربران بگذارد تا تصمیم‌هایشان بهبود یابد.

استفاده از فناوری‌های نوین

تحلیل داده‌های بزرگ و هوش مصنوعی می‌تواند رفتار‌های جمعی بازار را شناسایی و واکنش‌های پیش‌بینی‌پذیرتری ایجاد کند.

پیامد‌های اقتصاد رفتاری بر بازار‌های جهانی و ایران

اقتصاد رفتاری نشان می‌دهد که بسیاری از بحران‌ها و رشد‌های اقتصادی ناشی از تصمیم‌های غیرمنطقی است. در ایران، بازار‌های ارز، مسکن و بورس نمونه‌های بارزی از تأثیر هیجانات هستند. اگر سیاست‌گذاران از یافته‌های اقتصاد رفتاری بهره بگیرند، می‌توانند ابزار‌هایی برای کاهش نوسانات و افزایش اعتماد عمومی طراحی کنند.

شناخت این عوامل و طراحی سیاست‌های هوشمندانه می‌تواند به بهبود تصمیم‌گیری‌های فردی و کلان کمک کند و مسیر اقتصاد را به سمت رشد و ثبات هدایت کند.