یارانه انرژی؛ دشمن پنهان اقتصاد ایران / یارانه‌ای که به جیب ثروتمندان می‌رود
نشان تجارت - سیاست‌های حمایتی و پرداخت یارانه به دهک‌های پایین درآمدی یکی از مباحث مهم در تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی و همچنین کاهش فاصله طبقاتی در جامعه است. نحوه اجرای سیاست‌های حمایتی در کشورهای مختلف متفاوت است و سیاست‌گذاران سعی می‌کنند پرداخت یارانه به‌گونه‌ای باشد که دهک‌های پایین درآمدی بیشترین بهره‌مندی را داشته باشند.
در یک دسته‌بندی کلی یارانه‌ها به دو گروه تقسیم‌بندی می‌شوند؛ یارانه‌های نقدی و غیرنقدی. یارانه‌های نقدی در ایران از سال ۱۳۸۹ با اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها آغاز شد. اما نوع دیگری از یارانه وجود دارد که به صورت غیرنقدی به همه افراد جامعه پرداخت و از آن تحت عنوان یارانه پنهان یاد می‌شود که سابقه طولانی در اقتصاد ایران دارد.
یکی از مصادیق پرداخت یارانه پنهان، یارانه انرژی است. کشورهایی مانند ایران که از نظر منابع طبیعی همچون نفت، گاز و... غنی هستند، پرداخت یارانه انرژی بسیار فراگیر است. این بخش از یارانه در واقع عدم‌النفع دولت به دلیل فروش کالاهای تولیدی (انرژی همچون بنزین) در داخل کشور پایین‌تر از قیمت قابل فروش در خارج از کشور است. برای مثال اگر قیمت بنزین برای صادرات پنج هزار تومان باشد، به افراد در داخل کشور با قیمت سه هزار تومان فروخته می‌شود؛ یارانه انرژی مابه‌التفاوت قیمت واقعی و قیمتی است که مردم پرداخت می‌کنند. بر اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۹۷مجموع یارانه پنهان در لایحه بودجه ۱۳۹۸ برابر با ۶۴۹ هزار میلیارد تومان تخمین زده‌شده‌است.
پرداخت یارانه‌های انرژی سبب می‌شود که مردم در داخل کشور انرژی را با قیمت پایین‌تری دریافت کنند؛ در ایران بخش عمده یارانه انرژی به صورت غیرنقدی پرداخت می‌شود که این موضوع انتقادات گسترده‌ای را از سوی کارشناسان به همراه داشته‌است؛ آن‌ها معتقدند یارانه‌های انرژی به دست نیازمندان واقعی نمی‌رسد و ثروتمندان بیشترین بهره را از یارانه‌های انرژی دارند.
ایران بیشترین یارانه‌های انرژی در جهان را پرداخت می‌کند
ایران کشوری غنی از لحاظ منابع انرژی در جهان است و یارانه زیادی در حوزه انرژی پرداخت می‌کند و سابقه‌ای دراز در پرداخت یارانه‌های انرژی دارد؛ اخیرا نیز خبر صدرنشینی ایران در پرداخت یارانه‌های انرژی در جهان، منتشر شده است؛ البته این برای اولین بار نیست که ایران در صدر کشورهایی که یارانه انرژی پرداخت می‌کنند، قرار می‌گیرد؛ ایران در سال ۲۰۱۵، با پرداخت ۴۷میلیارد دلار در جایگاه نخست پرداخت یارانه انرژی قرار گرفت؛ در سال ۲۰۱۶ نیز ۳۵میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت کرد و دومین کشور جهان در پرداخت یارانه انرژی شد؛ همچنین در سال ۲۰۱۷، حدود۵۱.۲ میلیارد دلار و در سال ۲۰۱۸ نیز ۴۹.۲۴ میلیارد دلار یارانه انرژی از سوی دولت پرداخت شده است.
همچنین بر اساس مطالعات مرکز پژوهشهای مجلس با توجه به سهم خانوار از مجموع یارانه هیدروکربوری در سال‌های ۱۳۸۴تا ۱۳۹۵ بیش از سه‌چهارم یارانه ضمنی هیدورکربوری به غیر خانوار اختصاص داشته و در واقع انرژی ارزان مهم‌ترین روش حمایت دولت از بخش تولید در ایران است.
البته باید گفت یارانه انرژی فقط منحصر به نفت، بنزین و گاز نیست؛ برای مثال در سال ۹۷برای آب۶۲ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت شده است؛ از این مقدار ۴۲درصد مختص به بخش خانگی شهری، ۳۹درصد به بخش کشاورزی و ۱۹درصد به بخش خانگی روستایی بوده است.
یارانه انرژی به نیازمندان میرسد؟
هرچند اصلی‌ترین دلیل پرداخت یارانه، کاهش نابرابری و شکاف‌های طبقاتی در جامعه است اما در کشور ما و بسیاری دیگر از دولت‌های نفتی، یارانه‌های انرژی نه تنها این شکاف را کاهش نمی‌دهد بلکه به افزایش آن نیز منجر می‌شود؛ چرا که اقشاری که بالاترین درآمد را دارند، بیشترین بهره را هم از این یارانه‌های انرژی خواهند برد. برای مثال اگر بنزین را در نظر بگیریم، افرادی بیشترین یارانه را دریافت می‌کنند که رفت و آمد بیشتری با خودرو شخصی داشته و یا تعداد بیشتری خودرو در اختیار دارند.
آمار گزارش موسسه مطالعات انرژی در سال۹۵ نیز شاهدی بر این موضوع است؛ در آن سال دهک اول با دریافت ۵ درصد و دهک دهم با دریافت ۱۴.۸۲درصد به ترتیب کم‌ترین و بیشترین یارانه‌های انرژی را دریافت کردند؛ بنابراین چیزی که قرار بود به کاهش نابرابری بینجامد، خود به افزایش آن دامن زده است. البته باید توجه داشت که به‌رغم آنکه سهم دهک اول از یارانه انرژی از سایر دهک‌ها کمتر است، نسبت یارانه انرژی به هزینه کل خانوار در این دهک، با 15 درصد بیشترین مقدار را به خود اختصاص می‌دهد، به آن معنی که معیشت دهک اول به نسبت سایر دهک‌ها به مراتب به یارانه انرژی وابستگی بیشتری دارد.
همچنین برآوردهای سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که ضریب اصابت یارانه پنهان حامل‌های انرژی، برق و گاز در بالاترین دهک درآمدی برابر با ۲۳درصد از مجموع یارانه پنهان اعطایی به خانوار و در دهک اول برابر با ۴درصد است. این آمار به طور شفاف حاکی از آن است که مبلغی که قرار بود به نیازمندان برسد تا نابرابری در جامعه کاهش یابد، اکنون به افرادی میرسد که هیچ نیازی به آن ندارند و در نتیجه هزینه‌ای که می‌توانست صرف رفاه افراد محروم شود، به مرفه‌تر شدن ثروتمندان انجامیده است.
پرداخت یارانه انرژی سبب می‌شود تا قیمت گاز، برق، آب، بنزین و... پایین‌تر از قیمت واقعی به دست مردم برسد؛ بنابراین شاید یارانه انرژی در ابتدای امر بتواند رضایت گسترده افراد در جامعه را به همراه داشته باشد اما به مرور زمان چیزی جز تغصیف اقتصاد و افزایش نابرابری‌ها به دنبال نخواهد داشت؛ پرداخت یارانه انرژی به صورت غیر هدفمند، تشدید کسری بودجه، افزایش قاچاق سوخت، افزایش مصرف و در نهایت آلودگی‌های محیط زیستی را به همراه داشته باشد.
فارغ از مواردی که گفته شد این یارانه‌ها هزینه‌های بالایی برای دولت هستند؛ هزینه‌هایی که نه تنها به دست نیازمندان نمی‌رسد بلکه با قاچاق شدن به خارج از کشور و.... فساد گسترده‌ای ایجاد می‌کند و در پایان نیز تنها نیازمندان هستند که از آسیب آن بهره‌مند خواهند شد.
کسری بودجه
شاید بتوان گفت یکی از اصلی‌ترین تبعات پرداخت یارانه غیرمستقیم، تحمیل هزینه بالا به دولت است. برآورد سازمان برنامه نشان می‌دهد در سال ۹۸ هزینه‌هایی که دولت برای پرداخت یارانه آشکار و پنهان متحمل شدهاست برابر با ۸۹۰ هزار میلیارد تومان است که تقریباً برابر با۲.۲ برابر بودجه سالانه کشور در آن سال بود که از این میزان ۶۴۹ هزار میلیارد تومان مربوط به یارانه پنهان است. به بیان دیگر یارانه پنهان بیش از ۲.۵ برابر یارانه آشکار است.
همچنین گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که یارانه گاز، گازوئیل، برق، بنزین و آب به ترتیب برابر با۱۹.۴، ۱۲.۸، ۱۳.۶، ۱۰.۵ و ۰.۶ میلیارد دلار است که با کسر مبلغ ۷.۶۶ میلیارد دلار یارانه گاز طبیعی سوخت نیروگاهی با هدف اجتناب از احتساب مضاعف، در مجموع حدود۴۹.۲۴ میلیارد دلار قابل برآورد است.
حجم بالای یارانه پنهان انرژی به کسری بودجه دولت منتج خواهد شد و همانطور که طی سال‌های اخیر مشاهده کرده‌ایم، اصلی‌ترین پیشران تورم در کشور کسری بودجه است. به بیان دیگر پرداخت یارانه غیرمستقیم نه تنها به بدست نیازمندان نمی‌رسد بلکه با ایجاد کسری بودجه و تشدید تورم، هزینه مضاعفی را بر اقشار آسیب‌پذیر تحمیل می‌کند.
قاچاق سوخت
زمانی که قیمت کالایی در داخل کشور از قیمت آن در خارج از کشور پایین‌تر باشد، تمایل به صادرات غیرقانونی آن افزایش خواهد یافت. سوخت و حامل‌های انرژی نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ قیمت بنزین در خارج از کشور اکنون چند برابر قیمت آن در ایران است؛ بنابراین انگیزه سودجویان برای صادرات غیرقانونی آن به کشورهای همسایه جهت دریافت سود افزایش می‌یابد.
میزان قاچاق سوختی که از ایران به کشورهای همسایه گزارش می‌شود، گاه از مصرف سوخت برخی از کشورها بالاتر است و این امر نشان‌دهنده تبعات مخربی است که پایین نگه داشتن قیمت سوخت به دنبال خواهد داشت.
قاچاق سوخت همچنین از جهت دیگر قابل توجه است؛ این یارانه برای افزایش رفاه در جامعه پرداخت می‌شود؛ اما در نتیجه به کشورهای دیگر صادر شده و سود آن عاید عده‌ای خاص می‌شود؛ نتیجه این امر چیزی جز کاهش توان مالی دولت نیست؛ کاهش توان مالی دولت هم به این معنی است که مبلغی که قرار بود به صورت یارانه پنهان به افراد جامعه تعلق بگیرد، در داخل کشور استفاده نشده است و در نهایت عاملی که قرار بود خود مسبب ایجاد رفاه در جامعه باشد، به کاهش رفاه در جامعه منجر شده است.
افزایش مصرف
یکی از تبعاتی که پایین نگه داشتن مصنوعی قیمت انرژی به دنبال دارد، افزایش مصرف آن است؛ پایین بودن قیمت انرژی سبب می‌شود مصرف آن بهینه نباشد و در زمستان شاهد افزایش مصرف گاز و یا در تابستان شاهد افزایش مصرف برق باشیم؛ این افزایش مصرف نیز در نهایت به قطعی برق، گاز و... خواهد رسید، چون نه در صنایع و نه در بخش خانگی انگیزه‌ای برای بهینه‌سازی مصرف وجود نخواهد داشت.
آلودگی‌های محیط زیستی
از دیگر عواقب منفی یارانه‌های انرژی، آلودگی‌های محیط زیستی است؛ برای مثال اخیرا شاهد افزایش آلاینده‌ها و آلودگی هوا هستیم که افزایش مصرف گاز در بخش خانگی و اجبار نیروگاه‌ها به استفاده از مازوت یکی از دلایل مهم برای افزایش آلودگی هوا عنوان می‌شود. همچنین پایین بودن قیمت بنزین نیز سبب شدهاست تا استفاده از خودروهای شخصی و در نتیجه ترافیک، آلودگی هوا و.... در سطح شهر افزایش یابد.
بسیاری از اقتصاددانان پیشنهاد می‌کنند به جای پرداخت یارانه‌های انرژی باید مبلغ آن را به صورت نقدی به نیازمندان پرداخت کرد تا هم این یارانه‌ها به جامعه هدف خود یعنی نیازمندان برسد و هم تبعات آن گریبانگیر جامعه نشود.
باتوجه به موضوعاتی که بدان اشاره شد، ایران اولین کشور جهان در بحث پرداخت یارانه انرژی محسوب می‌شود؛ هرچند این یارانه با هدف حمایت از محرومان پرداخت می‌شود اما در عمل نتیجه‌ای جز آسیب به محرومان به دنبال نخواهد داشت و هزینه‌ای که می‌توانست صرف رفاه اقشار کم درآمد شود، به افرادی که هیچ نیازی به آن ندارند میرسد و یا حتی از کشور خارج می‌شود.
