شب یلدا؛ جشن نور در دل تاریکی

نشان تجارت - علی استرابی آشتیانی: شب یلدا، آخرین شب فصل پاییز و طولانی‌ترین شب سال، در تقویم ایرانیان باستان نقطه عطفی برای جشن گرفتن پیروزی روشنایی بر تاریکی محسوب می‌شود. این مراسم کهن، فراتر از مرز‌های جغرافیایی ایران، در کشورهایی، چون افغانستان، تاجیکستان و قلمرو‌های تحت تأثیر فرهنگ ایرانی زبان، همچنان ریشه‌دار مانده است. شبی که خانواده‌ها دور هم جمع شده، با خواندن اشعار حکیمانه و به اشتراک گذاشتن میوه‌های زمستانی، امید به بازگشت گرمای آفتاب را زنده نگاه می‌دارند.

تاریخچه شب یلدا چیست؟

شب یلدا با ریشه در تمدن‌های کهن ایران، جشن میلاد خورشید و پیروزی نور بر تاریکی در طولانی‌ترین شب سال است. این آیین از دوران باستان، زمانی که ایرانیان با قراردادن آن در تقویم زرتشتی، آن را نماد زادروز مهر (خدای عهد و روشنایی) می‌دانستند، تا دوره ساسانی که با برگزاری جشن‌های شکوهمند و هدیه‌دهی به‌عنوان یک مراسم رسمی رونق یافت، تحولات تاریخی پذیرفت. 

نام «یلدا» از واژه سریانی «یلدایا» به‌معنای زادروز گرفته شده و با وجود تغییرات فرهنگی پس از اسلام، ایرانیان این سنت را با تلفیق با ادبیات پارسی همچون خواندن اشعار حافظ و فردوسی و نمادهایی، چون هندوانه و انار به‌عنوان نمایانگر حیات، زنده نگه داشتند. 

امروزه این جشن نه‌تنها در ایران، بلکه در کشور‌های همسایه و جوامع ایرانی‌زبان جهان، گواهی بر پایداری میراث فرهنگی است که در سال ۲۰۲۲ به‌عنوان میراث ناملموس فرهنگی یونسکو ثبت شد. 

آداب و رسوم شب یلدا در ایران

در ایران، شب یلدا زیر سایه خانواده‌هایی برگزار می‌شود که تا سحرگاه بیدار می‌مانند. میز‌های پر از انواع میوه‌های سرخ‌رنگ، به‌ویژه انار و هندوانه، نماد خون زندگی و مقاومت در سرمای زمستان است. خشکبار‌ها و شیرینی‌های سنتی همراه با آجیل، گرمای دل‌ها را حفظ می‌کنند. خواندن فال حافظ یا اشعار فردوسی از مولفه‌های جدایی‌ناپذیر این شب است. جایی که کلمات شاعران، راهنمایی برای مسیر سال آینده محسوب می‌شوند. داستان‌گویی و بازگو کردن خاطرات نیاکان نیز، این شب را به فرصتی برای انتقال فرهنگ بین نسل‌ها تبدیل می‌کند.

شب یلدا در سرزمین‌های همسایه

کشور‌های همسایه در زمان قدیم بخشی از کشور ایران بودند، هنوز هم علیرغم جدایی و اعلام استقلال این کشور‌ها، آیین سنتی شب یلدا همچنان برگزار می‌شود.

• افغانستان

در افغانستان، شب یلدا با عنوان «شب چله» شناخته می‌شود و خانواده‌ها با پخت غذا‌هایی مانند آش رشته و سمنو، نماد مقاومت در برابر سرمای زمستان، همراه می‌شوند. خواندن اشعار مولانا و به اشتراک گذاشتن خشکبار‌های محلی مانند آلبالوی خشک، فضایی آرامش‌بخش می‌آفریند. مردم باستانی هری‌شهر حتی با روشن کردن چراغ‌های روغنی در کناره‌ی رودخانه‌ها، این شب را به جشنی عمومی تبدیل می‌کنند.

• تاجیکستان

شب یلدا در تاجیکستان، «شب سفید» نام دارد و جوانان با پوشیدن لباس‌های سنتی چاپان و کُلَه، به خانه‌ی بزرگ‌تر‌ها هدیه می‌آورند. موسیقی روبَب و دُهُل همراه با رقص‌های محلی مانند لالا، نماد هم‌بستگی جوامع روستایی است؛ میوه‌های خشک و عسل کوهی در این سرزمین، جایگاه ویژه‌ای در میز‌های جشن دارند.

• آذربایجان

آذربایجان شب یلدا را با نام «گچه‌گجه» می‌پذیرد و کودکان با زدن در خانه‌های همسایگان و خواندن سرود‌های سنتی، شیرینی محلی سوخارا را دریافت می‌کنند. بزرگ‌تر‌ها با روشن کردن آتش‌های کوچک در حیاط‌ها، بر عشق و امید تأکید دارند، غذای قویماچ (آش گندم و گوشت) نیز پیوند غذا و فرهنگ را نمادین می‌سازد.

• کردنشین‌های عراق و ترکیه

در جوامع کُردنشین عراق و ترکیه، شب یلدا با نام «ڕەمەتان» شناخته می‌شود و با گرد هم آمدن دور آتش و خواندن داستان‌های حماسی کُردی همراه است. خانم‌ها با تهیه نان چهارگوش و پنیر محلی نعمت‌ها را بزرگ می‌کنند. این آیین در شهر‌هایی مانند سلیمانیه، ترکیبی از سنت‌های ایرانی و کُردی را زنده نگه داشته است.

• ترکمنستان 

در ترکمنستان، شب یلدا به‌عنوان جشنی رسمی یا گسترده در تقویم فرهنگی کشور جایگاهی ندارد، اما در برخی مناطق مرزی با ایران یا میان خانواده‌هایی با ریشه‌های تیره‌گانی قدیم، ممکن است با ویژگی‌هایی ساده و خصوصی مانند میز‌های پر از میوه‌های زمستانی و خواندن اشعار گرامی داشته شود. این حضور محدود، بیشتر گواه بر تأثیرات تاریخی فرهنگ ایرانی در منطقه است تا یک سنت زنده و سراسری، در حالی که ترکمن‌ها آیین‌های زمستانی خود را همچون جشن‌های مرتبط با برداشت محصولات کشاورزی یا مناسبت‌های اسلامی در اولویت قرار می‌دهند.

• پاکستان

در پاکستان، شب یلدا به‌عنوان جشنی رسمی یا گسترده شناخته نمی‌شود، اما در میان جوامع اقلیتی مانند ایرانیان مقیم کراچی و اسلام‌آباد یا برخی خانواده‌های پشتون و بلوچ که ریشه‌های تاریخی با تمدن ایرانی دارند، گاه آیین‌های نمادین مرتبط با این شب دیده می‌شود. برخی فرهنگ‌دوستان نیز در شهر‌های بزرگ، با الهام از همسایگان ایرانی، میز‌هایی با میوه‌های سرخ‌رنگ و شعر حافظ ترتیب می‌دهند، اما این رویه بیشتر جنبه فردی و محدود به چرخه‌های فرهنگی خاص دارد. در مقابل، پاکستان به‌طور سنتی جشن‌های زمستانی خود مانند «چلا» در مناطق شمالی یا مراسم‌های محلی در بلوچستان را برای پذیرش فصل سرما برگزار می‌کند که با نماد‌های منحصربه‌فردی همراه است.

نماد‌های شب یلدا، فراتر از یک آیین ساده

غذا‌های شب یلدا تنها برای سیری نیستند، بلکه هر کدام بیانگر نمادی از زندگی است. انار با دانه‌های درخشان، نماد باروری و زندگی است، هندوانه با سرخی خود یادآور گرمای آفتاب در سرمای زمستان می‌شود. هم‌خوانی این نماد‌ها با ادبیات فاخر، فضایی معنوی ایجاد می‌کند. شعر، پلی میان گذشته و حال می‌سازد. اشعار حافظ با تأمل در سرنوشت، یا داستان‌های شاهنامه با قهرمانانی که بر ظلم غلبه می‌کنند، درس‌هایی برای مقابله با زندگی روزمره ارائه می‌دهند. این ترکیب، شب یلدا را به رویدادی فرهنگی و فلسفی تبدیل کرده است.

آیین شب یلدا برای نو عروسان

در مناطق ایران، به‌ویژه در جوامع سنتی، شب یلدا (شی چله) برای نو عروسان جنبه‌ای ویژه دارد. خانواده عروس با آماده‌کردن میزی پر از نماد‌های خوش‌یمن مانند انار، هندوانه، و شیرینی‌های دست‌ساز، با برکت این شب، برای زوج جوان آرزوی زندگی پرنشاط و پایدار می‌کنند.

گاهی، خانم‌های خاندان عروس به‌طور پنهانی در لباس‌های سنتی به خانه زوج جوان می‌روند و با خواندن اشعار عاشقانه و تقدیم هدیه‌های نمادین مانند سکه در کوزه‌ای پرآب، بر اهمیت پیوند خانوادگی و فراوانی نعمت‌ها تأکید می‌ورزند. این آیین، نه‌تنها گرمی نخستین شب‌های زندگی مشترک را تقویت می‌کند، بلکه میراث فرهنگی را در چارچوب نوآوری‌های خانوادگی زنده نگاه می‌دارد. 

در جوامعی که ریشه‌های تیره‌گانی عمیق است، چنین سنت‌هایی پلی میان نسل‌هاست و یادآور این است که حتی در دنیای پرسرعت امروز، برخی ارزش‌ها تنها با هم‌آغوشی گذشته و حال، باقی می‌مانند.

یلدا در دنیای مدرن؛ پیوندی میان قدیم و جدید

روال زندگی مدرن تغییراتی در نحوه برگزاری شب یلدا ایجاد کرده، اما روحیه آن دست‌نخورده مانده است. گروه‌های جوان با استفاده از فضای مجازی، عکس‌های میز‌های یلدایی را به اشتراک می‌گذارند یا از برنامه‌های آنلاین برای خواندن شعر استفاده می‌کنند. 

حتی در شهر‌های بزرگ، خانواده‌ها با برنامه‌ریزی دقیق، زمان را برای گردهمایی اختصاص می‌دهند. این انعطاف‌پذیری، نشان‌دهنده توانایی آیین‌های باستانی در سازگاری با نیاز‌های عصر حاضر است. کمیته‌های فرهنگی در برخی کشورها، با برگزاری جشن‌های عمومی و نمایشگاه‌های مرتبط با یلدا، این میراث را برای نسل جوان زنده نگه می‌دارند.

شب یلدا چراغی برای فهم عمیق‌تر فرهنگ

شب یلدا تنها یک جشن سنتی نیست، بلکه آینه‌ای است که فرهنگ، ادب و باور‌های جمعی را منعکس می‌کند. این مراسم با تأکید بر وحدت خانواده و احترام به طبیعت، درس‌هایی برای زندگی متعادل ارائه می‌دهد. در جهانی که فاصله‌های اجتماعی گاه بر شکستن ارتباط‌های انسانی افزوده‌اند، شب یلدا یادآور ارزش هم‌نشینی و صمیمیت است. کشور‌هایی که این جشن را گرامی می‌دارند، با حفظ آن، نه‌تنها میراث تاریخی خود بلکه هویت مشترک انسانی را نیز تقویت می‌کنند.

شب یلدا، پایانی برای آغازی نو

شب یلدا در مسیر تاریخ، از یک جشن کشاورزی به نمادی جهانی از امید تبدیل شده است. هر ساله، با چرخش فصل‌ها، انسان‌ها با خواندن شعر، به اشتراک گذاشتن غذا و نگاه کردن به ستاره‌ها یادآوری می‌کنند که حتی در سردسیرترین شب‌ها، نور قابل انتظار است. 

این جشن، پیامی فراگیر دارد: همزیستی با طبیعت، احترام به گذشته و ایجاد ارتباطی صمیمی میان انسان‌ها می‌تواند تاریکی‌ها را روشن کند. در نهایت، شب یلدا نه‌تنها متعلق به یک سرزمین یا قوم است، بلکه میراثی است برای تمام کسانی که در سراسر جهان به دنبال معنا‌های عمیق زندگی هستند.