زنان و کودکان خوزستان در صف آب با گرمای ۵۰ درجه
نشان تجارت - عطش بار دیگر در خوزستان فراگیر شده. روزی نیست که خبری از بی‌آبی شهر‌ها و روستا‌ها به گوش نرسد. بحران آب که تابستان امسال پایتخت و برخی شهر‌ها را از پا درآورده، بیش از دو دهه رنج خوزستانی‌هاست که راه به جایی نبرده است. حالا هم‌زمان با چهارمین سالگرد «اعتراضات آب در خوزستان» سایه بی‌آبی همچنان سنگین است. ملغمه‌ای با موج گرمای ۵۰ درجه، فلرسوزی، ریزگرد و دود هورالعظیم که تجربه متفاوتی برای مردم این استان نفت‌خیز رقم زده است. زن و کودکانش در صف آب ایستاده‌اند تا قابلمه و بشکه‌ها را از آب تانکر پر کنند. ویدئویی که صفحه اینستاگرام «فرزندم نخل» از روستای «ابوعگاب» در دهستان «منیوحی» آبادان منتشر کرده؛ همان جایی که چند روز پیش هزاران نخل تشنه‌اش آتش گرفت و خاکستر شد. چهره زن خشمگین و خسته از روز‌های بی‌آبی است: «قابلمه پر کنیم، بشکه پر کنیم، درام پر کنیم، تشت پر کنیم؛ این وضع زندگی ماست. این بچه کوچک بشکه گرفته دستش و دنبال تانکر می‌دود، خدا را خوش می‌آید؟ نمی‌دانم چه بگویم. خسته شدیم بس‌که گفتیم و التماس کردیم. درد ما را چه کسی می‌خواهد دوا کند؟»
آبادان در جنوب خوزستان، در پایین‌دست رود کارون و در میان اروندرود و بهمنشیر که در گذشته به رونق و آبادانی شهره بود، حالا در پیشانی شهر‌های با تنش آبی نشسته است. سدسازی و طرح‌های انتقال آب کارون، کم‌آب شدن این رودخانه و پیشروی آب خلیج‌فارس را به‌دنبال داشته که با شور شدن رود‌های آبادان و خرمشهر، هم آب شرب را از آنها گرفته و هم نخلستان‌ها را.
به‌گفته «سید محمدرضا موالی‌زاده»، استاندار خوزستان، شوری آب در تابستان در پایین‌دست کارون به ۴۰ هزار واحد رسیده که مشابه شوری اقیانوس است. «رسول حسنی»، فعال اجتماعی و از اهالی روستای «کوت‌شنوف» در دهستان «منیوحی»، به «پیام ما» می‌گوید: «آب لوله‌کشی اینجا هم شور و بدبوست و هم کثیف و گل‌آلود که به‌نظر می‌آید آب رودخانه را بدون تصفیه راهی خانه‌های مردم می‌کنند. اینجا همیشه مشکل آب داریم، اما از دو ماه پیش وضعیت بدتر از قبل شده است. همین آب بی‌کیفیت هم اغلب ساعت‌های روز قطع است و وقتی با فشار کم وصل می‌شود، آن را در مخزن ذخیره می‌کنیم تا آلودگی‌ها کمی ته‌نشین شود و بتوانیم برای حمام و شست‌وشو از آن استفاده کنیم. آب لوله‌کشی قابل خوردن نیست و برای آشامیدن آب می‌خریم. وضعیت روستا‌های پایین‌دست‌تر از ما هم بدتر است و هیچ آبی ندارند و برای آنها با تانکر آب می‌برند.»
به‌گفته حسنی، «شغل مردم این منطقه دریانوردی یا نخلداری بوده، اما به‌خاطر بی‌آبی و شور شدن آب الان همه جوانان بیکار هستند و برای پیدا کردن کار به شهر‌هایی مثل یزد و قم مهاجرت می‌کنند.»
آب نسکافه‌ای برای آهودشت
رسانه‌های محلی خوزستان همچنین صف زن‌هایی را به تصویر می‌کشند که قابلمه و بشکه‌های آب را از رود و نهر‌های کشاورزی تا روستاهایشان در دهستان آهودشت روی سر و کولشان حمل می‌کنند: «زن‌ها و پیرزن‌ها را ببینید. مردم هلاک شدند از بی‌آبی، به والله که هلاک شدند. برای آنها راه‌حلی پیدا کنید. ببینید که نگویید دروغ است، مردم برای آب راهی نهر‌ها شدند. با شیخ و دکتر و مسئول حرف زدیم و دیگر خسته شدیم.»
دهستان آهودشت در شهرستان کرخه در غرب خوزستان در میان رودخانه‌های دز و کرخه و شاوور قرار دارد. ۳۸ روستای این دهستان از تأسیسات آبرسانی موسوم به «خلیفه‌حیدر» آبرسانی می‌شوند که باید خیلی وقت پیش برچیده و به‌جایش تأسیسات دیگری احداث می‌شد که بیش از ۱۰سال در حال اجراست و هنوز تکمیل نشده. در سال‌های گذشته گزارش‌های بسیاری از بی‌آبی روستا‌ها و آلودگی آب لوله‌کشی منتشر شده است، تا جایی که اهالی از مشاهده کرم و انگل در آب لوله‌کشی این منطقه خبر داده‌اند. مشکل در تصفیه آب، شکستگی‌های متعدد خطوط انتقال و عدم شست‌وشوی شبکه آب بعد از سیلاب ۱۳۹۸ از مهمترین عوامل آلودگی آب این روستا‌ها بوده است.
«کاظم» از اهالی روستای «سادات نجات بزرگ» از توابع آهودشت به «پیام ما» می‌گوید: «وضع آب اینجا خیلی بد است و تا هفته گذشته برایمان با تانکر آب می‌آوردند، ولی حالا آب با فشار خیلی کم وصل شده؛ البته بی‌کیفیت و رنگش قهوه‌ای نسکافه‌ای است و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان از این آب خورد. حتی برای حمام هم خوب نیست، ولی ما مجبوریم آب را در مخازن ذخیره کنیم تا کمی رسوباتش ته‌نشین شود. اگر بیایید مخازن ما را ببینید نصفش از گل‌ولای همین آب پر شده است. برای روستا‌هایی که پایین‌تر قرار دارند، مثل «بیت‌فنیان مطهری» و «حریزات» همین آب هم نمی‌رسد.»
او ادامه می‌دهد: «در بعضی از روستا‌ها مردم مجبورند از نهر‌ها و کانال‌های کشاورزی آب بیاورند. بعضی‌ها که نزدیک نهر‌ها زندگی می‌کنند با پمپ آب برمی‌دارند. آب رودخانه دز که از این نزدیکی عبور می‌کند هم تعریفی ندارد و فاضلاب شرکت‌های نیشکر میان‌آب و هفت‌تپه در آن تخلیه می‌شود و بیشتر شبیه لجن است تا آب. یکی دوسال پیش مشکلات تعفن و وجود انگل در آب لوله‌کشی را از وزارت بهداشت پیگیری کردم، آمدند نمونه‌برداری کردند و تا چند روز هم کلرزنی کردند و بعدش دوباره وضع به سابق برگشت. وقتی آب بدون تصفیه باشد، همین چیز‌ها را هم دارد؛ ما همیشه در آب خاشاک و ناخالصی و حتی مو پیدا می‌کنیم.»
وضعیت قرمز هفت شهر و ۵۵۰ روستا
خوزستان دارای ۸۴ شهر و چهار هزار و ۳۰۰ روستا است که از این تعداد، سه هزار و ۱۰۰ روستا تحت پوشش خدمات آب‌وفاضلاب قرار دارند. تابستان ۱۴۰۰ «محمدرضا کرمی‌نژاد»، مدیرعامل وقت آبفای خوزستان، تعداد روستا‌های دارای تنش آبی در استان را حدود ۷۰۰ روستا عنوان کرده و گفته بود: «مشکل آب روستا‌های خوزستان تا پایان سال ۱۴۰۲ حل خواهد شد، تا پرونده آبرسانی به روستا‌های خوزستان یکبار برای همیشه بسته شود.» این وعده، اما هنوز به سرانجام نرسیده است. چنانکه «صابر علیدادی»، مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب خوزستان، به «پیام ما» می‌گوید: «تابستان امسال هفت شهر و ۵۵۰ روستا در استان با شرایط تنش آبی مواجه هستند.»
به‌گفته او، «آبادان و خرمشهر در صدر شهر‌های دارای تحت تنش آبی قرار دارند و پس‌ازآن در رده‌های بعدی اندیکا، هندیجان، بخشی از شادگان، بخشی از حاشیه اهواز و امیدیه با تنش آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنند که با تدابیر و برنامه‌ریزی توانستیم تنش آبی در خوزستان را کنترل و مدیریت کنیم.»
علیدادی دلایل متعددی برای تنش آبی برمی‌شمارد: «کاهش منابع آبی ناشی از خشکسالی‌های پیاپی، افت کیفیت آب رودخانه‌ها به‌دلیل افزایش آلاینده‌ها، تأثیر جزر و مد دریا و افزایش شوری آب، به‌ویژه در مناطق جنوبی استان و فرسودگی بخشی از شبکه‌های آبرسانی و نیاز به نوسازی زیرساخت‌ها از مهمترین دلایل تنش آبی است که در یک سال گذشته اقداماتی برای عبور از تنش آبی انجام شده و الگوی آن را می‌توان تأمین آب شهرستان دهدز و ۳۸ روستا از دریاچه سد کارون۳ نام برد که برای اولین‌بار در کشور انجام شده است.»
«بازسازی و اصلاح ۳۶۰ کیلومتر از شبکه توزیع آب، توسعه و بهینه‌سازی ۳۵۰ کیلومتر خطوط انتقال آب، بهسازی تصفیه‌خانه شماره۲ اهواز، راه‌اندازی آب‌شیرین‌کن‌های جدید در آبادان و ماهشهر، حفر و تجهیز ۲۵ حلقه چاه آب شرب در شهر‌های شوش، کرخه، دزفول، اندیمشک، ایذه و شوشتر و استقرار ۱۰۰ تانکر سیار برای آبرسانی به مناطق بحرانی که۴۰ تانکر در آبادان و ۱۵ تانکر در ایذه است»، از مهمترین اقدامات مقابله با تنش آبی است که مدیرعامل آبفا خوزستان به آن اشاره می‌کند.
او پیش‌بینی می‌کند که این تنش آبی تا پایان تابستان ادامه داشته باشد و می‌گوید: «با وجود خشکسالی امسال در کشور، ما در وضعیت بهتری نسبت به دیگر استان‌ها هستیم. با اقدامات انجام‌شده، شدت این چالش‌ها کاهش یافته است. به‌ویژه بهبود نسبی وضعیت آب شرب در آبادان و خرمشهر، با وجود افزایش شوری آب رودخانه‌های کارون و بهمنشیر، اختلاط منابع آبی از طریق طرح غدیر (رودخانه دز) توانسته بخشی از نیاز این دو شهر را تأمین کند. در آبادان که در سال‌های گذشته در شهر هم تنش وجود داشت با اجرای پروژه‌های کوتاه‌مدت توانستیم تا این لحظه تنش در این شهرستان را کنترل کنیم.»
علیدادی مشکلات بخش آهودشت را مربوط به تأمین برق می‌داند، نه تأمین آب: «خطوط این شبکه خیلی طولانی است و وقتی برق می‌رود، به روستا‌هایی که در انتهای مسیر قرار دارند آب نمی‌رسد. دیزل در حال تعمیر است و افزایش ظرفیت در بخش تأمین در حال انجام است. همچنین، با اداره برق مذاکراتی کردیم که به شبکه برق شهر متصل شود. برای تعمیر شکستگی‌های خط و مشکل کیفیت آب مصوب کردیم چهار دستگاه ماشین‌آلات (بیک بک‌هول) برای شوش و کرخه به‌صورت استیجاری اختصاص پیدا کند. همچنین، پروژه دیگری در حال اجراست که با تکمیلش مشکل کاملاً برطرف می‌شود.»
او مسئله آب را یک مقوله چندوجهی و میان‌بخشی عنوان می‌کند که مستلزم همگرایی و همراهی سایر دستگاه‌های مرتبط و ذی‌نفع و همچنین صرفه‌جویی و استفاده بهینه مشترکان و مصرف‌کنندگان بخش آب است: «مثلاً در روستا‌ها شبکه‌ای برای تأمین آب احشام سبک و سنگین و دامداری‌ها و باغات و درختان ندارند و اکثراً از آب لوله‌کشی برای این مصارف استفاده می‌کنند. همچنین، تأمین و توزیع آب تعداد زیادی از روستا‌ها زیر نظر آبفا نیست که تلاش دوچندان نهاد‌های مسئول در این بخش را می‌طلبد. این مسائل باعث می‌شود ما دو تا سه برابر وظیفه، تأمین و توزیع را انجام دهیم، اما باز هم در مناطقی دچار کمبود و ناپایداری آب باشیم.»
در محاصره سد‌های بزرگ
گزارش‌ها نشان می‌دهد جیره‌بندی آب در شمال‌شرق خوزستان که در میان سد‌های بزرگ کارون۳ و کارون۴، شهید عباسپور و مسجدسلیمان قرار دارند، همچنان برقرار است. بحران آب شهر دهدز در شهرستان دزپارت امسال حل شده، ولی شرایط در ۳۶ روستای این شهرستان، با وجود بهبود، هنوز نوبت‌بندی است. «مسعود کیانی»، دهیار روستای «ده‌کیان» از توابع دهدز، به «پیام ما» می‌گوید: «امسال نسبت به پارسال وضعیت بهتر است و یک روز در میان، هر نوبت ۱۰ تا ۱۲ ساعت آب لوله‌کشی وصل می‌شود. چاهی که قبلاً برای شهر دهدز استفاده می‌شد به روستا‌ها اختصاص دادند. البته آب لوله‌کشی بی‌کیفیت است و برای آشامیدن از آب چشمه‌های منطقه استفاده می‌کنیم. در بعضی روستا‌ها مثل حاجی‌کمال و قلعه‌سرد بالا که از آب چشمه استفاده می‌کنند، هنوز مشکل آب حل نشده است.»
«مسعود نوروزی»، از اهالی شهرستان ایذه در شمال‌شرق خوزستان، نیز به «پیام ما» می‌گوید: «سد کارون۳ در مجاورت ما و آنقدر نزدیک است که در زمان سکوت صدای شرشر آب را می‌شنویم، اما آب لوله‌کشی از چاه تأمین می‌شود و امسال که آب‌های زیرزمینی کاهش داشت، وضعیت آب شهر هم بحرانی شد و خیلی در مضیقه هستیم. ما ساکن مرکز شهر هستیم که قبلاً روزانه حدود هفت‌هشت ساعت آب داشتیم و با این آب مخازنمان را پر می‌کردیم، اما حالا بعضی وقت‌ها دو روز یکبار یا یک روز در میان آب وصل می‌شود و آن‌هم روزی دو سه ساعت. مناطق حاشیه و مجتمع‌ها و روستا‌ها وضع بدتر است.»
جیره‌بندی در مرکز
بی‌آبی در ماه‌های اخیر به شهرستان اهواز، مرکز خوزستان، هم رسیده است. بخش «غیزانیه» به‌ویژه روستا‌هایی که از تأسیسات یادگار امام که آب پتروشیمی‌های ماهشهر را تأمین می‌کند آب می‌گیرند، با تنش آبی درگیرند. «عباس سیلاوی»، عضو شورای روستای «هوره سید یوسف» از توابع غیزانیه، به «پیام ما» می‌گوید: «یک روز در میان باید به روستا‌ها آب برسد، اما نمی‌رسد و وقتی وصل می‌شود، آنقدر فشارش کم است که خانه‌های انتهای روستا آب نمی‌گیرند. ما آخر خط هستیم و پمپ‌های آب را گاهی کارکنان توزیع آب خاموش می‌کنند و همین نوبت‌بندی هم به‌هم می‌خورد و آب به ما نمی‌رسد. بعضی از بالادستی‌ها آب را برای دام‌ها یا درختانشان استفاده می‌کنند و چیزی به ما نمی‌رسد. این آب برای شست‌وشو و استحمام است و آب شرب را از آب‌شیرین‌کن‌های شخصی به‌صورت بشکه‌ای می‌خریم. زراعت اینجا دیم است و به‌خاطر خشکسالی کشت نداشتیم. بعضی از مردم مهاجرت کردند و بعضی‌ها که پول اجاره در شهر را ندارند یا در شرکت‌های اطراف کارگری می‌کنند، در این روستا‌ها ساکن‌اند.»
در میان اعتراضات شهروندان اهواز، قطعی آب و افت فشار نه‌تنها در مناطق حاشیه، بلکه در محله‌های شرقی و جنوبی مثل کوی گلستان گزارش شده است. «محمدرضا»، از اهالی کوی سپیدار اهواز، می‌گوید: «افت فشار در این منطقه زیاد است. حدود دو هفته مشکل قطعی داشتیم و روزانه چند ساعت آب قطع می‌شد، زمانی هم که وصل می‌شد، کدر و زردرنگ بود. اما از هفته گذشته قطعی‌ها برطرف شده، ولی افت فشار داریم. مجبور بودیم شست‌وشو را در زمان وصل شدن آب انجام دهیم یا از خانه فامیل و آشنا با بشکه آب بیاوریم. کیفیت آب هم اصلاً خوب نیست و برای آشامیدن دستگاه تصفیه‌آب نصب کرده‌ایم.»
آب‌خواهی در خوزستان
مشکل آب در خوزستان با وجود رودخانه‌های دائمی، سابقه دیرینه دارد که در مواقع بحرانی اعتراضات اجتماعی به‌دنبال داشته است. نخستین اعتراضات آب در این استان به تیر سال ۱۳۷۹ و شور شدن آب شهر‌های آبادان و خرمشهر بازمی‌گردد. پس از آن تجمع و زنجیره‌های انسانی در اعتراض به طرح‌های انتقال آب بود که چند سال به طول انجامید. شور شدن آب آبادان و خرمشهر اعتراضات مردمی را دوباره در تیر ۱۳۹۷ رقم زد. بعد از آن، در خرداد ۱۳۹۸ اهالی بخش غیزانیه اهواز به قطع آب اعتراض کردند. آخرین و فراگیرترین اعتراضات آب نیز در ۲۴ تیرماه ۱۴۰۰ بود که ۱۰ روز به طول انجامید و با ورود نیرو‌های امنیتی و بازداشت گسترده و قطع اینترنت در خوزستان خاتمه یافت. بنابر کتاب «مظاهرات سلمیه» که مطالعاتی درباره این وقایع است، این اعتراضات در ۱۷ شهر خوزستان رخ داد و مردم ۱۳ استان کشور با برگزاری تجمعاتی از آن حمایت کردند. آیا بحران آب در خوزستان پایان می‌گیرد؟
