رسوم فاطمیه در ایران؛ از توسل به سفره حضرت زهرا (س) تا نذر نمک
نشان تجارت - در این زمینه الهه شایسته‌رخ _ پژوهشگر فرهنگ عامه و نویسنده کتاب حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران _ درباره آداب و رسوم ایام فاطمیه در ایران، توضیح داد: بر اساس پژوهشی که انجام شده است آداب و سنن ویژه شهادت حضرت فاطمه (س) سابقه‌ای دیرینه داشته و با گذر زمان نه تنها کمرنگ نشده بلکه اهتمام بیشتری برای برای برپایی آن شکل گرتفه است. در فرهنگ مردم ایران ایام سوگواری فاطمیه با روضه‌خوانی، سینه‌زنی و مداحی، برگزاری مجالس روضه‌خوانی خانگی و عمومی، قرائت زیارت حضرت فاطمه (س)، زیارت عاشورا و حدیث کسا، برگزاری مجالس ختم صلوات و ختم قرآن، تشییع نمادین حضرت فاطمه، تعزیه حضرت فاطمه، پرچم‌آرایی معابر و منازل و مساجد، طبخ و توزیع نذورات و سفره‌های نذری همراه است.
رسم و رسوم فاطمیه در برخی شهرهای ایران
او ادامه داد: همچنین در این ایام سیاه پوشیدن و سیاه‌پوشی اماکن به عنوان یک رفتار نمادین و به نشانه حزن و اندوه مصیبت حضرت فاطمه، امری رایج است. این رویه در اکثر مناطق ایران همزمان با برگزاری مراسم عزاداری رواج دارد. مصادیق زیادی از سراسر ایران می‌توان مثال زد که بنده به ذکر چند نمونه از برخی مناطق بسنده می‌کنم. برای مثال در کلاردشت (شهری از استان مازندران) همزمان با شهادت حضرت فاطمه(س) شهر سیاهپوش می‌شود، در مساجد، امام‌زاده‌ها و حسینیه‌ها عزداری برپا می‌شود و نوحه‌سرایی می‌کنند. افرادی که نذر دارند یا خود آن را تهیه می‌کنند یا مبلغ آن را به هیئت امنا می‌دهند تا غذا تهیه کند و شام مسجد از طریق نذورات مردمی آماده می‌شود.
این پژوهشگر فرهنگ عامه، افزود: در بروجرد نیز ایام فاطمیه شهر را سیاهپوش می‌کنند و در سه وقت صبح، عصر و شب مراسم روضه‌خوانی در منازل برپا می‌شود. معمولاً افراد با در نظر گرفتن حاجات خود نذر می‌کنند که در دهه فاطمیه لباس سیاه عزا بر تن و مجالس روضه برپا کنند. در ایام فاطمیه در «لودریچه برخوار» استان اصفهان برخی پرچم‌های عزا مزیّن به نام حضرت فاطمه(س) را بر سر در خانه‌هایشان نصب می‌کنند و معمولاً صبح‌ها در برخی منازل به مدت سه یا چهار روز روضه‌خوانی برپا می‌شود. در همدان نیز مساجد و حسینیه‌ها سیاهپوش و بر سر در ادارات پرچم و پرده سیاه نصب می‌شود. عده‌ای در حسینیه‌ها و برخی در منازل مراسم سوگواری برگزار می‌کنند. اماکن عزاداری را معمولاً با نصب پرچم سیاه یا نصب نوشته‌ای مبتنی بر درج تاریخ و ساعت مراسم مشخص می‌کنند. معمولاً بیشتر شرکت‌کنندگان در مراسم عزداری، بانوان هستند که با لباس سیاه به مراسم عزداری حضرت فاطمه(س) می‌روند. در اینگونه مراسم علاوه بر نوحه‌خوانی و ذکر مصیبت‌های شهادت حضرت فاطمه(س)، حدیث کساء و زیارت عاشورا هم خوانده می‌شود.
به گفته او در شوشتر نیز ایام فاطمیه اول و دوم مساجد و منازل را سیاهپوش می‌کنند. در این دیار برخی از اهالی محل با تقسیم این بیست روز بین یکدیگر از یک تا چند شب روضه‌خوانی و سوگواری در منزل خود برقرار می‌کنند. برخی هیئت‌ها نیز در مساجد و تکیه‌ها از وعاظ و نوحه‌خوان‌ها دعوت کرده و به سوگواری و سینه‌زنی می‌پردازند و تا شب و روز آخر شهادت آن بانوی بزرگوار با زنجیرزنی و سینه‌زنی با بیرق و علم سیاه تشییع جنازه نمادینی برای حضرت فاطمه (س) انجام می‌دهند و به سمت یکی از امامزادگان شوشتر می‌روند و در آن‌جا عزاداری به تفصیل برگزار می‌شود. پس از نماز جماعت نیز پذیرایی از حاضران با سفره حضرت فاطمه(س) خاتمه می‌یابد.
نویسنده کتاب حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران، اظهار کرد: در اقلید فارس تشییع نمادین حضرت زهرا (س) در روز شهادت ایشان برگزار می‌شود. خیل عظیمی از اجراکنندگان این آیین که شبانه برگزار می‌شود، را بانوان تشکیل می‌دهند. جمعیت همزمان با تشییع درب سوخته (که چند روز پیش از سالروز شهادت با خشت و چوب بازسازی می‌کنند) و تابوت نمادین حضرت فاطمه(س) به سمت حرم امامزاده عبدالرحمن حرکت می‌کنند. با ورود تشییع‌کنندگان به حرم امامزاده عبدالرحمن مراسم روضه‌خوانی و سینه‌زنی آغاز می‌شود. پس از پایان مراسم، خادمان و بانیان، گِل‌هایی که به عنوان تبرک درِ خانه حضرت را با آن آراسته‌اند بین حضار توزیع می‌کنند. علاوه بر تشییع نمادین، امروزه جوانان اقلید در ایام فاطمیه با بازسازی و درست کردن ماکت کوچه‌های بقیع، خانه حضرت زهرا، منظره درب سوخته، بیت‌الاحزان و چاهی که حضرت علی(ع) پس از شهادت حضرت زهرا(س) به آن پناه می‌بردند و درد دل‌هایشان را درون چاه می‌گفتند و در فراق حضرت زهرا(س) می‌گریستند، روضه مصوّری برپا می‌کنند.
رسمِ حاجت‌خواهی با توسل به سفره حضرت زهرا (س)
شایسته‌رخ با بیان اینکه در فرهنگ مردم ایران آیین‌هایی وجود دارد که پیرامون موضوع توسل و حاجت‌خواهی است، گفت: برخی از این آیین‌ها از جمله سفره‌های نذری ریشه در ایرانِ پیش از اسلام دارد و پس از گرویدن ایرانیان به دین اسلام، آن سفره‌ها رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت و در واقع ایرانیان با پذیرش دین جدید، داشته‌های فرهنگی و بومی خود را نیز با آن منطبق کردند. سفره‌های نذری با عاملیت زنانه و با همراهی جماعتی باورمند به این گونه از آیین‌ها برگزار می‌شود و از شناخته‌شده‌ترین نذورات بین زنان به شمار می‌رود، البته همه سفره‌های نذری که با نام و نیت حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران اجرا و ثبت و ضبط شده، اختصاصا متعلق به ایام فاطمیه نیست و بسته به نوع سفره در روز خاصی از هفته یا در موقعیتی خاص برگزار می‌شود و برخی هم مانند سفره صلوات اختصاص به ایام فاطمیه ندارد، اما در این روزها اهتمام بیشتری به برگزاری آن وجود دارد.
او افزود: برای مثال در همدان در ایام شهادت حضرت فاطمه(س) سفره صلوات پهن می‌شود. در این سفره روی پارچه‌های سبز، اسامی چهارده معصوم را با خط سفید نوشته و سفره‌ها را جلوی مهمانان پهن می‌کنند و ۱۴۰ تسبیح سبز هم بین مهمانان تقسیم می‌شود تا صلوات بفرستند. سپس در بشقاب‌های سبز سرامیکی نبات گذاشته آن را در سفره می‌گذارند. پس از روضه‌خوانی و فرستادن صلوات، نبات‌ها که خوراک اصلی سفره است، به‌عنوان تبرک بین مهمانان تقسیم می‌شود. مهمانان هنگام خداحافظی به صاحب مجلس عزا می‌گویند: «منبرت نخوابد و اجرت با فاطمه زهرا(س)» صاحب مجلس عزا نیز در پاسخ به مهمانان می‌گوید: «حاجت روا از مجلس بروید، حضرت فاطمه(س) مراد دلتان را بدهد.»
این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: زنان اسپندکُلای مازندران نیز مصادف با شهادت حضرت زهرا (س) در منازل خود سفره صلوات برگزار می‌کنند. برای برگزاری مراسم از بانوان همسایه و آشنایان دعوت می‌کنند. سفره سبز رنگی پهن کرده و در آن تعدادی تسبیح، قرآن، آیینه، کاسه‌ای برنج که در میان آن چند شمع روشن است و شیرینی‌های خانگی قرار می‌دهند. مراسم با نوحه‌خوانی آغاز می‌شود سپس هر بانویی تسبیحی برداشته و صلوات می‌فرستند، پس از اتمام صلوات باز از آن‌چه در سفره گذاشته شده پذیرایی می‌شوند.
او اضافه کرد: علاوه بر سفره صلوات، سفره حضرت فاطمه(س)، سفره بی‌بی سه‌شنبه، سفره دیگچه حضرت فاطمه (س) و سفره سبزی هم با محوریت توسل به حضرت فاطمه (س) برگزار می‌شود. سفره حضرت فاطمه (س) در برخی مناطق ایران در سه پنج‌شنبه و سفره «بی‌بی سه‌شنبه» در سه سه‌شنبه برگزار می‌شود. اما سفره دیگچه حضرت فاطمه (س) اغلب به نیت سلامتی بیماری نذر می‌شود. بر اساس نوع نیت صاحب نذر، سفره دیگچه یک بار یا هر سال و یا تنها چند سال متوالی در روز چهارشنبه آخر ماه صفر برگزار می‌شود.
آدابِ «سفره سبزی» کرمانی‌ها در شهادت حضرت فاطمه (س)
شایسته‌رخ با تاکید بر اینکه باید درباره «سفره سبزی» آنگونه که در کرمان برگزار می‌شود توضیح بیشتری داد، اظهار کرد: این سفره به طور مستقل نذری به مناسبت شهادت حضرت فاطمه (س) یا در شب‌های جمعه یا دوشنبه گسترده می‌شود. در ابتدا بانوان حاجت‌مند در اتاقی سفره‌ای که رنگ آن اغلب سبز است پهن می‌کنند و در ظرف‌هایی مقداری آرد به نیت سفیدی و برکت سفره، مقداری نمک به نیت برکت سفره، مقداری شکر به نیت شادکامی قرار می‌دهند و بر روی هر یک از ظروف تکه پارچه‌ای سبزرنگ پهن می‌کنند. هر بانو به نیت برکت منزل تکه‌ای نان و مقداری پنیر و بشقابی سبزی نیز بر سر سفره قرار می‌دهد و در ظرفی هم مقداری شکلات و نُقل به نیت شیرینی سفره قرار می‌دهد. این سفره به نیت حضرت زهرا(س) هنگام غروب آفتاب پهن می‌شود و بانوانی که حاجت‌مند باشند هر کدام با گرفتن وضو و به دست گرفتن یک تسبیح بر سر سفره حاضر می‌شوند. در ضمن هر بانو به نیت برآورده شدن حاجت خود شمعی روشن می‌کند. در این جمع بانویی که به عنوان خطیب و روضه خوان دعوت شده با خواندن زیارت حضرت زهرا (س) و روضه دیگران را به فیض می‌رساند.
او ادامه داد: البته عده‌ای نیز به نیت برآورده شدن حاجت با ختم صلوات به نیت حضرت زهرا (س) هزاران صلوات برای آن بانو می‌فرستند و در نهایت صاحبخانه پس از ختم روضه هر کدام از درپوش‌ها را به نیت تبرک و اینکه این سفره مورد توجه بی‌بی واقع شده است از روی آرد و نمک کنار می‌زند. آنها بر این عقیده‌اند که اگر سفره نظرکرده شده باشد، بی‌بی با سر انگشت خویش آن آرد یا نمک را متبرک و نشانه‌دار می‌کند. در انتها کسانی که بر سر سفره هستند هر کدام به نیت برآورده شدن حاجت خویش، مقداری از آرد یا نمک را به‌عنوان تبرک با خود به منزل می‌برند و اگر حاجاتشان روا شد به همین شکل اقدام به پهن کردن سفره نذری بی‌بی می‌کنند. حتی عده‌ای به نیت تبرک با آن آرد یا نمک متبرک آشی به نام «آش خیر» یا «آش بی‌بی» می‌پزند و به همین ترتیب در طول سال این سفره توسط بانوان حاجت‌مند پهن می‌شود.
این پژوهشگر فرهنگ عامه بیان کرد: اصولاً بانوان کرمانی این سفره را بنا به نذری که داشتند به دو شکل پهن می‌کنند. در حالت نخست، داخل مسجد و با دعوت از دوستان و همسایگان و خواندن روضه توسط بانوی روضه‌خوان، به این صورت که در مسجد سفره‌ای سفیدرنگ پهن می‌کنند و بر سر آن مقداری خرما، نان، ماست، پنیر و سبزی قرار می‌دهند و پس از پایان روضه محتویات داخل سفره به‌عنوان تبرک بین میهمانان پخش می‌شود. در حالت دوم، این سفره در منزل پهن می‌شود، به همین شکل با دعوت از همسایگان همان اغذیه را بر سر سفره قرار می‌دهند و در این مراسم نیز بانویی به عنوان ملاباجی با خواندن ادعیه و روضه بر رونق سفره می‌افزاید. اما روشن کردن شمع به‌عنوان گرفتن حاجت نیز از امورات مهمانان محسوب می‌شود به این صورت که هر شخص بنا به حاجت خود شمعی بر سر سفره روشن می‌کرد. در نهایت با پذیرایی صاحبخانه از محتویات سر سفره مجلس پایان می‌گرفت.
او اضافه کرد: بانوان حاجت‌مند به نیت گرفتن حاجت به‌عنوان گرو یک وسیله از سر سفره برمی‌دارند و اگر حاجتشان روا شد، می‌بایست حتماً چنین سفره‌ای را در منزلشان پهن کنند. بنا به نیت اصلی صاحب نذر ممکن بود هر سفره دو یا سه مرتبه پهن می‌شد. راه انداختن بوی خوش کُندر و اسفند در اینگونه مراسم از امور واجب محسوب می‌شود چرا که عامه مردم بر این باورند هر زمان بوی خوش در فضا پراکنده باشد خوبان به مجلس نظر بهتری می‌کنند.
از آجیل مشکل‌گشا تا کاچی؛ نذوراتی به نیت حضرت زهرا (س)
این پژوهشگر فرهنگ عامه با اشاره به اینکه در تمام آیین‌ها غذاهای آیینی و نذورات وجود دارد، اظهار کرد: غذاهایی که در این آیین‌ها طبخ و خورده می‌شوند و به طور کلی نذورات خوراکی، جنبه نمادین دارند و این باور وجود دارد که هنگام خوردن آنها، غذا جنبه «تبرک» پیدا کرده و حتی با خوردن آن درد و بیماری شفا پیدا می‌کند. خوراکی‌هایی که معمولاً به نیت حضرت فاطمه (س) نذر می‌شوند، عبارتند از آجیل مشکل‌گشا، سیب، نان، حلیم و شیرین‌مزه‌های سنتی مانند حلوا، کاچی، شله زرد و سمنو و همچنین نمک.
او درباره نذر نمک به دو مصداق از فرهنگ مردم همدان و بروجرد پرداخت و گفت: در همدان، مرسوم است با توسل به حضرت فاطمه (س) نذر نمک کنند و با روا شدن حاجت خود به نیت پنچ‌تن یا چهارده معصوم یا مضربی از عدد هفت، به دختران و بانوانی که هم‌نام این بانوی بزرگوار هستند و فاطمه نام دارند، یک بسته نمک بدهند. حاجتمندان بروجردی نیز نمک را برکت حضرت فاطمه (س) می‌دانند و به آن قسم یاد می‌کنند، از این رو نمک را در بسته‌های کوچک آماده کرده و به نام مقدس حضرت فاطمه (س) بین مردم و معمولاً در بین زائران امام‌زاده‌ها توزیع می‌کنند و مرسوم است هر کس از آن نمک، بسته‌ای دریافت کرد به امید تبرک آن را در داخل ظرف برنج و یا نمک غذای خود بریزد تا به دفعات به مصرف اهل خانه برساند.
