زنگزور؛ کارت برنده باکو برای تغییر معادلات قفقاز؟/ معمای هم‌صدایی آمریکا و اروپا با آذربایجان
نشان تجارت - بازیگران غربی براین باورند که امکان عبور مسیر اقتصادی و تجاری اروپا و آسیا از ایران تهدید ژئواستراتژیک برای این گروه از بازیگران است. در پاسخ، محافل سیاسی غربی بر اهمیت باز کردن کریدور زنگزور جهت اجتناب از این تهدید(ادعایی) تاکید کرده اند. توسعه این کریدور بخشی از نظم ژئوپلیتیکی جدید در قفقاز جنوبی است، جایی که آذربایجان به عنوان یک قدرت منطقه‌ای مسلط ظاهر شده است.
چرایی هم صدایی غرب با باکو
به نوشته اوراسیا ریویو، پویایی‌های ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. آذربایجان خود را به عنوان یک بازیگر مرکزی قرار داده و باکو کانون اراده سیاسی در منطقه است. در نتیجه، قدرت‌های بزرگ جهانی باید استراتژی‌های خود را با منافع آذربایجان برای مشارکت در منطقه هماهنگ کنند. در چنین قابی نه آمریکا، نه غرب، نه روسیه و نه ایران نمی‌توانند به طور مؤثر برنامه‌هایی را که در تقابل با منافع آذربایجان است، بدون مواجهه با موانع مهم اجرا کنند. به عنوان مثال، فرانسه برای مدت طولانی رهبری ژئوپلیتیک آذربایجان در قفقاز جنوبی را به رسمیت شناخت. پاریس که از حامیان ارمنستان بود، تلاش داشت تا از با حمایت ایروان، موقعیتی هژمونیک در منطقه ایجاد کند. با این حال، این استراتژی نتیجه معکوس داشت و منجر به حذف فرانسه از فرآیندهای منطقه‌ای شد. به بیانی دیگر باکو مسیر فرانسه را برای مشارکت در فعالیت‌های ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک یا ژئواستراتژیک در قفقاز جنوبی مسدود کرد و از نفوذ این کشور در این منطقه کاست.
ایالات متحده و اتحادیه اروپا نیز هم اکنون به دلیل مواضعشان در ارتباط با ارمنستان، پیامدهای مشابهی را تجربه می‌کنند. چند ماه پیش، ایالات متحده و اتحادیه اروپا پیام‌های مشترکی مبنی بر گشایش کریدور زنگزور تحت شرایط ارمنستان منتشر کردند. اما این رویکرد با توافقات سه جانبه آذربایجان، ارمنستان و روسیه که شرایط بازگشایی کریدور را مشخص می‌کند، در تضاد بود. باکو تسلیم فشارهای آمریکا و اتحادیه اروپا نشد و بر حق خود جهت تعیین مسیرهای حمل و نقل و ارتباط مستقل تاکید کرد. در نتیجه، محافل سیاسی غربی مجبور شدند مواضع اصولی آذربایجان را بپذیرند. در حال حاضر تغییر محسوسی در موضع آمریکا و غرب در مورد کریدور زنگزور ایجاد شده است. آنها ضرورت ایجاد یک مسیر حمل و نقل اقتصادی-تجاری بزرگ را که اروپا و آسیا را به هم متصل می‌کند، تشخیص می‌دهند، زیرا این امر با تقاضاهای اقتصاد جهانی همسو است. اما با عبور این مسیر از ایران مخالفند. برای جلوگیری از عبور این مسیر از ایران، اخیرا محافل سیاسی غربی به ارمنستان برای گشایش کریدور زنگزور فشار آورده‌اند.
مزیت استراتژیک آذربایجان
آذربایجان در یک قدمی تحقق خواسته‌های خود است، زیرا ایالات متحده و غرب ارمنستان را برای باز کردن کریدور زنگزور تحت فشار قرار داده‌اند. این در حالی است که افتتاح کریدور زنگزور به ارمنستان اجازه می‌دهد تا در یک پروژه ژئواکونومیک قابل توجه مشارکت کرده و درآمد ترانزیت قابل توجهی را برای خود تضمین کند. ایروان اکنون کریدور زنگزور را برای شکستن محاصره و ایجاد منابع درآمد جدید لازم می‌داند. این وضعیت نشان دهنده نفوذ فزآینده آذربایجان در منطقه است. آذربایجان با جلب حمایت سهامداران بین‌المللی می‌تواند شرایط افتتاح و بهره برداری از کریدور زنگزور را بر اساس منافع خود دیکته کند. این تحول یک پیروزی ژئوپلیتیکی دیگر برای باکو است و رهبری این بازیگر در قفقاز جنوبی را تقویت می‌کند.
حذف فرانسه از معادلات قفقاز جنوبی برای سایر قدرت‌های جهانی هشدار است. بدین معنا که باکو توانایی خود در حذف کشورهایی که با منافعش همسو نیستند را بدین طریق نشان داده است. ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا اکنون باید موقعیت آذربایجان را در تدوین سیاست‌های خود برای منطقه در نظر بگیرند. تغییر مواضع محافل سیاسی غرب در مورد کریدور زنگزور نشان دهنده مزیت استراتژیک آذربایجان و توانایی این بازیگر در شکل دادن به پویایی منطقه است.
پروژه ارس؛ کارت ایران برای عبور از بازی باکو
اولین نشست وزرای حمل و نقل بریکس با حضور مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی از طریق ویدئو کنفرانس در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۹۳ در سن پترزبورگ روسیه برگزار شد. ایران در تاریخ ۱ ژانویه ۲۰۲۴ به همراه مصر، اتیوپی و امارات متحده عربی رسماً به بریکس پیوست. بذرپاش عضویت ایران در بریکس را موفقیتی تاریخی در سیاست خارجی ایران دانست که ارتباطات این کشور در حمل و نقل، تجارت و اقتصاد با اعضای بریکس را تقویت کرد. بذرپاش موقعیت جغرافیایی استراتژیک و قابلیت‌های ترانزیتی ایران را برجسته کرد و آن را به عنوان یک متغیر اتصال دهنده حیاتی برای شبکه‌های تجاری منطقه‌ای و بین‌المللی قلمداد کرد. ترانزیت از طریق ایران در ۱۲ ماه گذشته بیش از ۶۰ درصد افزایش یافته که نشان دهنده قابلیت اطمینان و مقرون به صرفه بودن مسیرهای آن است. ایران پیشنهاد تشکیل یک سازمان بین‌المللی برای کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) را جهت بهبود هماهنگی و یکپارچگی، ارتقای تجارت و ترانزیت بین اعضای بریکس ارائه کرده است.
ایران استراتژی ترانزیت با آذربایجان را با هدف توسعه پروژه‌های حمل و نقل مشترک و حل تنش‌ها در قفقاز جنوبی آغاز کرده است. کریدور ارس، تعریف کریدوری که منطقه اقتصادی زنگزور شرقی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ایران به هم متصل می‌کند، نمونه این استراتژی است. این پروژه شامل پروژه‌های ترانزیت جاده‌ای و ریلی است و پیش بینی می‌شود در مدت ۳۶ ماه تکمیل شود. پل جاده آقبند بر روی رودخانه ارس، یکی از اجزای مهم این کریدور، در اکتبر ۲۰۲۳ افتتاح شد. ایران و آذربایجان همچنین در پروژه‌های زیرساختی دیگری مانند سد خودآفرین و پل مرزی آستاراچای برای تقویت ارتباط و تسهیل تجارت با یکدیگر همکاری کرده‌اند. این پروژه‌ها اهمیت کریدور شمال-جنوب و نقش همکاری ایران و آذربایجان در توسعه ترانزیت منطقه‌ای را برجسته می‌کند.
عزم آذربایجان برای باز کردن کریدور زنگزور بر اساس شرایط خود، چشم‌انداز ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی را تغییر داده است. باکو با کنار گذاشتن فرانسه و وادار کردن ایالات متحده و اتحادیه اروپا به بررسی موقعیت این کشور، نقش خود را به عنوان یک قدرت کلیدی منطقه‌ای تثبیت کرده است. تلاش‌های جاری برای باز کردن کریدور زنگزور منعکس‌کننده چشم‌انداز استراتژیک آذربایجان و توانایی این بازیگر برای تأثیرگذاری بر پویایی‌های اقتصادی منطقه‌ای و جهانی است. همانطور که نظم ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی به تکامل خود ادامه می‌دهد، رهبری و تصمیمات استراتژیک آذربایجان نقش مهمی در شکل دادن به آینده منطقه دارد. ادغام ایران در بریکس و توسعه کریدور ارس بر اهمیت همکاری‌های منطقه‌ای و اتحاد‌های استراتژیک تأکید می‌کند. این پیشرفت‌ها اتصال و تجارت را افزایش می‌دهد و به نفع همه طرف‌های درگیر است. توانایی آذربایجان برای هدایت این پویایی‌های پیچیده ژئوپلیتیکی، نفوذ فزاینده و هوش استراتژیک این بازیگر را برجسته می‌کند و باکو را به عنوان یک بازیگر مرکزی در قفقاز جنوبی و فراتر از آن قرار می‌دهد.
