آشنایی با هنر منبت‌کاری
نشان تجارت - هدی کاشانیان: منبت‌کاری یکی از هنر‌های سنتی و اصیل ایرانی است که در آن با استفاده از ابزار‌های خاص، نقش‌ها و طرح‌های مختلفی بر روی چوب حکاکی می‌شود و اگر بخواهیم تعریف دقیقی از منبت ارائه دهیم، باید گفت منبت، به هنر کنده‌کاری و برجسته‌سازی بر روی چوب طبیعی اطلاق می‌شود که به وسیله هنر دست استاد منبت کاری انجام می‌شود.
هنر منبت کاری، به معنی بکارگیری هنر در ایجاد نقش و نگار‌های برجسته بر روی یک زمینه کار است که در بیشتر موارد، چوب است. این هنر زیبا و ظریف که به مهارت و دقت زیادی نیاز دارد، از دیرباز در ایران مورد توجه بوده و از آن برای تزئین مبلمان، درها، پنجره‌ها، و سایر اشیاء چوبی استفاده می‌شود.
تاریخچه منبت‌کاری
هنر منبت‌کاری در ایران دارای تاریخچه‌ای کهن است و به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. همه هنر‌های دستی ایرانی برخاسته از درون مردم است. طرح‌های منبت کاری نیز از تاریخ و فرهنگ ایرانی منشا می‌گیرد. کنده‌کاری روی چوب از دوره‌هایی بسیار دور بین جوامع بشری رایج بوده است و این هنر سال‌ها است که در بین مردم کوچه و خیابان محبوبیت بسیار زیادی پیدا کرده است.
از هزاران سال پیش مردمان عادی از چوب به عنوان ماده اولیه ارزان و در دسترس استفاده می‌کردند از این رو نمی‌توان تخمین دقیقی از تاریخچه هنر منبت کاری در جهان به دست آورد. از طرفی ماندگاری چوب در برابر عوامل طبیعی چندان زیاد نیست و در اثر گرما، رطوبت و دیگر عوامل طبیعی دستخوش تغییر شده و فرسایش می‌یابد، بنابراین از آثار چوبی منبت قدیمی اثری در دست نیست. قدیمی‌ترین نمونه منبت موجود یک تندیس چوبی است که در مصر کشف شده و مربوط به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد است. البته مجسمه چوبی بت شیگیر با ۱۱۰۰۰ سال قدمت را می‌توان قدیمی‌ترین اثر کنده کاری روی چوب دانست.
در کشور ما، منبت کاری قدمتی چند هزار ساله دارد و خاستگاه و نقطه آغازین منبت ایران، شهرستان ملایر است و روی دسته شمشیرها، نیزه‌ها و سپر‌های چوبی ارتشیان ماد‌ها و هخامنشیان توسط اهالی ملایر منبت کاری صورت می‌گرفته و پس از آن به درب و پنجره و مبلمان امروزی تسری یافته است. این هنر به‌ویژه در دوره‌های سلجوقی، صفوی، و قاجار به اوج شکوفایی خود رسید. آثار منبت‌کاری در این دوره‌ها شامل درها، صندوق‌ها، قاب‌ها، و سایر وسایل چوبی بود که با نقش‌ها و طرح‌های پیچیده و زیبایی تزئین شده بودند. منبت گل و مرغ ملایر به عنوان یکی از کهن‌ترین سبک‌های منبت ایران است. شهر ملایر در سال ۱۳۹۱ به عنوان شهر ملی منبت و پایتخت مبل و منبت ایران در لیست شهر‌های صنایع‌دستی کشور ثبت شده‌است و جهانی شدن این هنر در دست بررسی می‌باشد.
فرآیند منبت‌کاری
• انتخاب چوب: معمولاً چوب‌هایی مانند گردو، چنار، و نارون که دارای بافتی محکم و مقاوم هستند، برای منبت‌کاری انتخاب می‌شوند.
• طراحی: طرح مورد نظر ابتدا روی کاغذ کشیده می‌شود و سپس به سطح چوب منتقل می‌شود.
• حکاکی: با استفاده از ابزار‌های مختلف مانند مغار، کار حکاکی آغاز می‌شود. این مرحله نیازمند دقت و مهارت زیادی است، زیرا اشتباهات به‌سختی قابل اصلاح هستند.
• پرداخت: پس از پایان حکاکی، سطح کار با استفاده از سنباده صاف می‌شود و برای جلوه بیشتر از روغن‌های مخصوص یا رنگ‌های چوب استفاده می‌شود.
چوب مورد استفاده در منبت‌کاری
در هنر منبت‌کاری، انتخاب چوب مناسب بسیار حائز اهمیت است، زیرا چوب نه تنها باید قابلیت حکاکی دقیق را داشته باشد، بلکه باید دارای دوام و زیبایی طبیعی نیز باشد. چوب‌هایی که معمولاً در منبت‌کاری استفاده می‌شوند شامل موارد زیر هستند:
• چوب گردو: این چوب یکی از محبوب‌ترین انتخاب‌ها برای منبت‌کاری است. دارای رنگی تیره و بافتی زیباست که به آثار منبت‌کاری جلوه‌ای ویژه می‌بخشد. چوب گردو سختی متوسطی دارد که کار کردن با آن را راحت‌تر می‌کند.
• چوب چنار: چنار نیز یکی از چوب‌های پرکاربرد در منبت‌کاری است. این چوب دارای بافتی نرم‌تر و رنگ روشن است که برای ایجاد نقش‌های ظریف مناسب است.
• چوب نارون: چوب نارون دارای بافتی محکم و سخت است که برای ایجاد نقش‌های پیچیده و عمیق مناسب است. رنگ طبیعی نارون معمولاً قهوه‌ای با تنهای قرمز است.
• چوب راش: چوب راش نیز به دلیل بافت صاف و سختی مناسبی که دارد، در منبت‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. رنگ این چوب روشن و نزدیک به زرد است.
• چوب بلوط: چوب بلوط دارای سختی و دوام بالاست و به دلیل بافت و نقش طبیعی خود، در منبت‌کاری‌های زیبا و پیچیده به کار می‌رود.
• چوب نمدار آمریکایی: این چوب اغلب برای ساخت ظروف آشپزخانه استفاده می‌شود. چوب نمدار آمریکایی در مقابل لکه‌های روغن مقاوم است و بهترین گزینه برای ساخت قاشق و بشقاب چوبی به‌حساب می‌آید.
• گلابی: چوب گلابی دارای بافت نرمی است و منبت کاران به‌راحتی می‌توانند طرح‌های مختلف را روی آن پیاده کنند. از این‌رو چوب درخت گلابی در کنار چوب درخت گردو یکی از بهترین مدل‌ها برای منبت کاری است.
• افرا: چوب افرا به دلیل بافت نامتقارن و رگه‌های درشت، گزینه‌ای محبوب برای منبت کاران است. به دلیل نوع بافت این چوب، برای ساخت یک منبت زیبا به یک طرح دقیق نیاز دارید تا بتوانید اثر بهتری خلق کنید.
هر یک از این چوب‌ها دارای ویژگی‌های خاصی هستند که در انتخاب آنها برای پروژه‌های مختلف منبت‌کاری نقش مهمی دارد. معمولاً هنرمندان بر اساس نوع طرح و کاربرد نهایی اثر، چوب مناسب را انتخاب می‌کنند تا به نتیجه مطلوب دست یابند.
وسایل و ابزار منبت‌کاری
۱. مغار: وسیله‌ای برای تراشیدن چوب است و اندازه‌های مختلفی دارد که این اندازه‌ها بر اساس پهنای مغار تعیین می‌شود. در موقع کنده‌کاری باید انحنای شیب دار مغار به سمت کار باشد. مغار‌ها انواع گوناگون دارند. مغار کبریتی کج، مغار صاف کج، مغار نیم باز کج، مغار کیلویی کج و مغار شفره کج.
۲. سوهان: برای ساییدن چوب و دیگر مواد منبت‌کاری بکار می‌رود و انواع مختلفی دارد. سوهان دوسر صاف و کج، سوهان سه پهلوی سه گوش، سوهان سه پهلوی صاف، سوهان نیم گرد، سوهان دم کاردی، سوهان دم موشی و سوهان گرد.
۳. چوب ساب: برای از میان بردن پستی و بلند بهای زمینه یا گرد کردن پایه‌های میز و صندلی بکار می‌رود و دو نوع دارد. چوب ساب کج، چوب ساب راست
۴. چکش یا تخماق: برای کوبیدن و ضربه زدن به انتهای مغار بکار می‌رود. جنس سر این چکش در قدیم از چوب بود ولی هم اکنون برای ساختن آن از پلاستیک فشرده استفاده می‌کنند. پلاستیک فشرده سبب می‌شود تا ضربات، صدا نداشته باشند و دسته مغار آسیب نبیند و ضمنا وزن مناسب چکش نیز، هنرمند منبت کار را خسته نکند.
۵. روغن دان: جعبه‌ای است که داخل آن پنبه آغشته به روغن خوراکی یا پارافین قرار دارد. نوک مغار حین تماس با پنبه چرب می‌شود. بدین ترتیب موقع کنده کاری، مغار راحت جلو می‌رود و براده را به شکلی ظریف برمی‌دارد.
۶. سنگ نفت: برای تیز کردن نوک مغار بکار می‌رود. نوک مغار باید همیشه نیز و صاف باشد، در غیر اینصورت عمل دلخواه را انجام نمی‌دهد. یک طرف سنگ نفت زبرتر از طرف دیگر است. برای تیز کردن مغار، تیغه را اول با قسمت زبر و سپس با قسمت نرم تیز می‌کنند.
۷. گیره: کار برای اجرای عمل مثبت به گیره بسته می‌شود. وجود گیره بسیار الزامی است، زیرا دست‌های هنرمند برای ایجاد خلاقیت باید آزاد باشد.
کاربرد‌های منبت‌کاری
امروزه هنر منبت کاری با حفظ کارکرد اصلی خود که همان کنده‌کاری روی چوب و ایجاد یک اثر هنری ماندگار است به کار خود ادامه می‌دهد. هنر منبت‌کاری در تزئینات داخلی و ساخت وسایل دکوراتیو کاربرد گسترده‌ای دارد. از جمله این کاربرد‌ها می‌توان به تزئین درها، پنجره‌ها، مبلمان، جعبه‌های چوبی، و تابلو‌های دکوراتیو اشاره کرد. باوجود ارزش بالای خلق آثار هنری به‌وسیله دست، امروزه ماشین آلات نیز برای ساخت آثار منبت کاری شده به کمک تولیدکنندگان آمده تا مشتریانی را که صبر کمتری دارند، راضی نگه دارند. این ماشین آلات می‌توانند یک اثر منبت کاری شده را سریع‌تر برایتان آماده کنند. هرچند که آن ظرافت، دقت هنرمند منبت کار را ندارند. منبت‌کاری نه تنها به عنوان یک هنر زیبا، بلکه به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ایران شناخته می‌شود و همچنان مورد توجه هنرمندان و علاقه‌مندان به صنایع دستی است. این هنر در بسیاری از مناطق ایران به صورت سنتی آموزش داده می‌شود و آثار آن در بازار‌های هنری و صنایع دستی به فروش می‌رسد.
سبک‌های مختلف منبت‌کاری
هنر منبت کاری در سبک‌های مختلفی ارائه می‌شود که هریک شیوه اجرای مخصوص به خود را دارند. این سبک‌ها توسط استادکار‌های حرفه‌ای که عمر خود را صرف ایجاد و رشد این هنر نموده‌اند، به وجود آمده است. هریک از سبک‌های مختلف منبت کاری با روشی خاصی حکاکی انجام می‌دهند و اثر متفاوتی خلق می‌کنند. در ادامه مطلب منبت کاری چیست قصد داریم سبک‌های مختلف این هنر ارزشمند را به شما معرفی کنیم.
۱. منبت برجسته: برجستگی در حقیقت به عمق یا ارتفاع طرح روی چوب گفته می‌شود.
۲. منبت تیشه‌ای: منبت تیشه‌ای را که شاید در بعضی از ساختمان‌های قدیمی مشاهده کرده باشید از طریق تیشه نجاری و بدون ظرافت خاصی انجام می‌شود.
۳. منبت قلم زنی: یکی از ظریف‌ترین هنر‌هایی که وجود دارد، قلم زنی روی چوب است. در این سبک از منبت، استادکار با سوزن‌های بسیار نازک و بدون چکش روی زمینه چوب طرح‌های بسیار ظریفی ایجاد می‌کند.
۴. مشبک منبت: این سبک تلفیق دو هنر مشبک و منبت است. هنر مشبک، از نقاط خالی و پر روی چوب یا متریال‌های دیگر خلق می‌شود. این هنر با منبت کاری تلفیق و آثار زیبایی به وجود می‌آورند.
۵. مشبک منبت: این سبک تلفیق دو هنر مشبک و منبت است. هنر مشبک، از نقاط خالی و پر روی چوب یا متریال‌های دیگر خلق می‌شود. این هنر با منبت کاری تلفیق و آثار زیبایی به وجود می‌آورند.
۶. منبت معرق: این سبک تلفیقی از هنر معرق و منبت با یکدیگر است. در این مدل، طرح‌ها به صورت جداگانه برش داده می‌شوند، سپس روی هر طرح منبت کاری و حکاکی انجام و در نهایت قطعات به یکدیگر متصل می‌شوند.
۷. منبت حجمی: در منبت حجمی، استادکار با استفاده از هنر دست خود طرحی با کم‌ترین اتصال به زمینه چوبی را می‌سازد. شاید از لحاظ تعریف این سبک منبت با سبک برجسته شباهت داشته باشد، ولی از لحاظ اجرا با یکدیگر متفاوت است.
