کلاس‌های حضوری بدون کتاب؛ عدالت آموزشی در محاق
نشان تجارت - سال تحصیلی جدید با شور و شوق همیشگی آغاز شد، اما نه برای همه دانش‌آموزان. در حالی‌که کلاس‌های درس از نخستین روز مهرماه برپا شده‌اند، هنوز بسیاری از دانش‌آموزان پایه‌های متوسطه اول و دوم در برخی از استان‌ها، از جمله سیستان‌وبلوچستان، خوزستان، کرمانشاه، کردستان و بخش‌هایی از خراسان، کتاب‌های درسی خود را دریافت نکرده‌اند.
این در حالی است که مسئولان وزارت آموزش و پرورش وعده داده بودند امسال فرایند توزیع کتاب‌ها کاملاً الکترونیکی و بدون تأخیر انجام شود. اما مشکلات فنی سامانه فروش و توزیع مواد آموزشی، کمبود کاغذ، ضعف شبکه پستی و بی‌نظمی در ثبت سفارش مدارس، موجب شده است تا هزاران دانش‌آموز بدون کتاب سر کلاس حاضر شوند.
نتیجه این تأخیرها چیزی جز اضطراب، ناتوانی در یادگیری، عقب‌ماندگی درسی و افت تحصیلی نیست؛ مشکلی که کارشناسان هشدار می‌دهند می‌تواند آثار بلندمدت بر کیفیت آموزش در کشور بر جای بگذارد.
کلاس‌هایی بدون کتاب؛ یادگیری از روی تخته و تلفن همراه
در بسیاری از مدارس مناطق محروم، دانش‌آموزان روزهای نخست مهر را در حالی سپری می‌کنند که هنوز کتاب‌های ریاضی، علوم یا فارسی‌شان نرسیده است. معلمان ناچارند محتوای درس را از روی نسخه‌های سال قبل یا فایل‌های دیجیتال تدریس کنند. برخی خانواده‌ها نیز برای جبران این کمبود، نسخه‌های PDF کتاب‌ها را از اینترنت دانلود و روی تلفن همراه یا تبلت به فرزندان خود می‌دهند.
اما واقعیت این است که چنین راه‌حل‌هایی جایگزین مناسبی برای کتاب فیزیکی نیستند. در مناطقی که دسترسی به اینترنت محدود است، یا خانواده‌ها توانایی خرید ابزار هوشمند ندارند، یادگیری عملاً دچار اختلال می‌شود. دانش‌آموزان نمی‌توانند تمرین‌ها را حل کنند، مرور درس‌ها ممکن نیست و انگیزه آن‌ها برای حضور فعال در کلاس کاهش می‌یابد.
تکرار یک مشکل مزمن؛ از وعده تا واقعیت
این نخستین سالی نیست که تأخیر در توزیع کتاب‌های درسی به بحران آموزشی بدل می‌شود. در سال‌های گذشته نیز بارها مدارس کشور با کمبود یا تأخیر در ارسال کتاب‌ها مواجه بوده‌اند، اما به نظر می‌رسد هیچ برنامه دقیق و پایداری برای جلوگیری از تکرار این وضعیت تدوین نشده است.
وزیر آموزش و پرورش در جلسات کمیسیون آموزش گزارشی مبنی بر کمبود یا اختلال گسترده در توزیع کتاب‌های درسی ارائه نکرد / موضوع تأمین کاغذ برای چاپ کتاب‌ها از چالش‌های دائمی وزارت آموزش و پرورش است
احسان عظیمی راد، سخنگوی کمیسیون آموزش مجلس، درگفت‌وگو با تجارت‌نیوز با اشاره به این ماجرا می‌گوید: در دو هفته گذشته، وزیر آموزش و پرورش و معاونان او در جلسات کمیسیون حضور داشتند و گزارشی مبنی بر کمبود یا اختلال گسترده در توزیع کتاب‌های درسی ارائه نکردند. البته موضوع تأمین کاغذ برای چاپ کتاب‌ها از چالش‌های دائمی وزارت آموزش و پرورش است، اما برای حل آن هماهنگی‌هایی با وزارت صمت و مجلس انجام شده و حتی در بودجه سال آینده نیز تمهیداتی در نظر گرفته شده است.
بخشی از گزارش‌های مربوط به نرسیدن کتاب‌ها ناشی از تکمیل‌نشدن ثبت‌نام دانش‌آموزان در سامانه‌های رسمی است / نرسیدن کتاب درسی فراگیر نیست، بلکه موردی و موقت است
او با بیان اینکه بخشی از گزارش‌های مربوط به نرسیدن کتاب‌ها ناشی از تکمیل‌نشدن ثبت‌نام دانش‌آموزان در سامانه‌های رسمی است، اظهار داشت: هر سال در آغاز سال تحصیلی، بخشی از دانش‌آموزان به دلایل مختلف از جمله نقل‌وانتقال، تغییر رشته یا تأخیر در ثبت‌نام، دیرتر وارد سیستم می‌شوند. از آنجا که توزیع کتاب‌ها منوط به ثبت‌نام نهایی است، این تأخیرها باعث می‌شود در برخی مدارس کتاب‌ها با فاصله زمانی بیشتری به دست دانش‌آموز برسد. بنابراین این مساله فراگیر نیست، بلکه موردی و موقت است.
بیشترین بازخورد درباره نرسیدن کتاب درسی مربوط به مقطع متوسطه اول و دوم بوده است
عظیمی راد در پاسخ به پرسشی درباره گزارش‌های میدانی از شهرها و استان‌هایی که دانش‌آموزان پایه‌های متوسطه هنوز کتاب ندارند، می‌گوید: در گزارش‌های میدانی ما، بیشترین بازخورد مربوط به مقطع متوسطه اول و دوم بوده است. البته حجم این موارد آن‌قدر زیاد نیست که بتوان گفت بحرانی وجود دارد، اما شخصاً موضوع را پیگیری می‌کنم تا در صورت نیاز، کمیسیون آموزش ورود مستقیم داشته باشد و وزارت آموزش و پرورش را در حل سریع‌تر این مساله یاری کند.
آموزش و پرورش در انتظار نظم و پیش‌بینی‌پذیری
با وجود اظهارات رسمی مبنی بر نبود بحران در توزیع کتب درسی، واقعیت این است که هرگونه تأخیر حتی به صورت محدود در تحویل کتاب‌ها می‌تواند بر روند یادگیری دانش‌آموزان اثرگذار باشد. به‌ویژه در مقاطع متوسطه، جایی که درس‌ها تخصصی‌تر می‌شوند و وابستگی به محتوای کتاب بالاتر است. کارشناسان آموزشی معتقدند که ریشه این مشکلات در نبود یک نظام پیش‌بینی‌پذیر و دقیق در برنامه‌ریزی آموزشی است؛ سیستمی که بتواند ثبت‌نام‌ها، چاپ، و توزیع را به‌صورت هم‌زمان و دقیق مدیریت کند.
کتاب ابزار اصلی عدالت آموزشی است / وقتی در یک استان دانش‌آموزان تا نیمه مهر کتاب ندارند یعنی عملاً فرصت برابر یادگیری از آن‌ها سلب شده است
فریده جمالی، کارشناس آموزش، نیز در این باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: تأخیر در رساندن کتاب درسی فقط یک مساله اداری نیست، بلکه نشانه‌ای از ضعف ساختاری در نظام آموزشی است. فراموش نکنیم کتاب درسی فقط یک ابزار یادگیری به شمار نمی‌رود؛ بلکه نماد عدالت آموزشی است. وقتی در یک استان، دانش‌آموزان تا نیمه مهر کتاب ندارند، یعنی عملاً فرصت برابر یادگیری از آن‌ها سلب شده است. این موضوع به‌ویژه در پایه‌های متوسطه، که دانش‌آموزان با دروس پایه‌ای مانند ریاضی، فیزیک و زبان خارجی سر و کار دارند، تأثیر مستقیم بر کیفیت آموزش و نتایج تحصیلی می‌گذارد.
وقفه بیش از دو هفته در آغاز منظم آموزش می‌تواند تا ۲۰ درصد در افت عملکرد دانش‌آموزان در آزمون‌های پایان‌ترم تأثیر بگذارد
او می‌افزاید: تحقیقات آموزشی نشان می‌دهد وقفه بیش از دو هفته در آغاز منظم آموزش می‌تواند تا ۲۰ درصد در افت عملکرد دانش‌آموزان در آزمون‌های پایان‌ترم تأثیر بگذارد. حال تصور کنید دانش‌آموزی در مناطق محروم که نه معلم کافی دارد و نه منابع کمک‌آموزشی، بدون کتاب درسی هم بماند؛ طبیعی است که فاصله یادگیری بین مناطق برخوردار و محروم روزبه‌روز بیشتر می‌شود.
تاخیر در توزیع کتب درسی در عمق خود نشانه بی‌توجهی به عدالت آموزشی است
این کارشناس آموزش در ادامه به تاثیرات روانی و اجتماعی کمبود کتب درسی اشاره کرده و می‌گوید: برای دانش‌آموز، کتاب درسی نوعی تعلق و هویت مدرسه‌ای ایجاد می‌کند. وقتی او در روز اول مهر با دست خالی وارد کلاس می‌شود و می‌بیند همکلاسی‌هایش در شهرهای دیگر کتاب دارند، احساس محرومیت و تبعیض در او شکل می‌گیرد. این احساس می‌تواند انگیزه او را برای ادامه‌ی تحصیل کاهش دهد و حتی منجر به ترک تحصیل زودهنگام شود.
جمالی در پایان تاکید می‌کند: تاخیر در توزیع کتب درسی، هرچند در ظاهر یک مشکل لجستیکی است، اما در عمق خود نشانه بی‌توجهی به عدالت آموزشی است. در حالی‌که آموزش باکیفیت نیازمند ابزار، برنامه و زمان است، دانش‌آموزانی که سال تحصیلی را بدون کتاب آغاز کرده‌اند، از همان ابتدا چند گام از مسیر یادگیری عقب افتاده‌اند. اگر آموزش‌وپرورش به‌دنبال تحقق عدالت آموزشی است، باید از همین مساله ساده آغاز کند: رساندن کتاب به دست هر دانش‌آموز، در هر نقطه از کشور، پیش از به صدا درآمدن زنگ مهر.
