خاموشی نور در خانه و حذف از بازار برق منطقه
نشان تجارت - ایران کشوری که خودش با محدودیت‌های جدی تأمین انرژی مواجه است و صنایعش با کمبود برق روبه‌رو هستند، جریان برقش به همسایه صادر می‌شود، اما میزان آن به‌شدت کاهش داشته است. برق صادراتی به عراق متوقف شده و در افغانستان طبق قرارداد جریان دارد و میزان آن کمتر از کل واردات برق کشور است. بااین‌حال، کارشناسان معتقدند قطع صادرات برق از سوی ایران، با وجود ناترازی شدید به‌نفع منافع ملی کشور نیست؛ چراکه با همه مشکلات تأمین برق در داخل، صادرات انرژی اقدامی راهبردی است. در خلأ انرژی ایران در سال‌های ناترازی، کشور‌های همسایه، برق خود را از بازار دیگری تأمین می‌کنند و دیگر جایی برای ایران نخواهد ماند؛ خطری که ایران را تهدید می‌کند.
«وقتی وارد شهرک صنعتی هرات شدیم، برق همه‌جا برقرار بود. هیچ چراغی خاموش نبود، هیچ خط تولیدی متوقف نشده بود.» این تصویری است که «حسین محمدیان»، عضو هیئت‌رئیسه اتاق مشترک ایران و افغانستان، از شرایط صنعتگران افغانستان نقل کرده است. محمدیان ادامه می‌دهد: «ما در بخش خصوصی نمی‌دانیم دقیقاً چه مقدار برق و به چه شکل صادر می‌شود. فقط می‌شنویم برق آنها بدون مشکل جریان دارد و بخشی از این، برق ایران است. بار‌ها هم پرسیدیم این برقی که حق صنعت است، چرا صادر می‌شود، اما هیچ جوابی نگرفتیم.»
البته کارشناسانی هم هستند که گفته‌های محمدیان را رد می‌کنند و از خاموشی‌های طولانی‌مدت در افغانستان خبر می‌دهند. اما سؤال اینجاست: مگر قرار است ایران همه برق مورد نیاز کشور همسایه را تأمین کند؟ آن‌هم کشوری که به تعهدات قانونی خود در مورد آب (معاهده ۱۳۵۱ هیرمند) عمل نمی‌کند.
در ایران، کارخانه‌ها و صنایع با محدودیت‌های شدیدی مواجه شده‌اند و برق خانگی هر روز دو تا چهار ساعت قطع می‌شود. صنایع فولاد، که مصرف‌کننده اصلی برق هستند، مجبورند مصرفشان را تا ۹۰ درصد کاهش دهند؛ یعنی بسیاری از خطوط تولید یا خاموش می‌شوند یا با حداقل توان کار می‌کنند. تولیدکنندگان می‌گویند این صرفه‌جویی به‌معنای تعطیلی بخش‌هایی از تولید و کاهش صادرات است.
صنعتگران معتقدند در شرایط کمبود برق، اولویت باید با تولید داخلی باشد و هشدار می‌دهند ادامه این روند می‌تواند به تعطیلی بخشی از صنایع و ضربه به اقتصاد ملی منجر شود.
پاسخ توانیر
به‌رغم رویکرد صنعتگرانن، روابط‌عمومی شرکت توانیر پاسخی متفاوت ارائه کرد. «پیام ما» در پیگیری وضعیت تراز تجاری برق کشور و میزان واردات و صادرات انرژی، سه سؤال کلیدی را به روابط‌عمومی شرکت توانیر ارسال کرد: تراز تجاری برق ایران در سال‌های ۱۴۰۳ و نیمه ۱۴۰۴ و همچنین، سهم واردات برق استان گلستان از ترکمنستان و امکان توقف صادرات برق به کشور‌های همسایه همچون افغانستان و عراق چقدر و چگونه است؟
پس از سه روز، پاسخ‌های دریافتی از معاون انتقال و تجارت خارجی توانیر، «محمد الله‌داد»، اعلام کرد که واردات برق کشور بیش از پنج برابر صادرات است و بخش عمده این واردات به‌منظور حفظ پایداری شبکه و تأمین نیاز داخلی انجام می‌شود.
الله‌داد با اشاره به کاهش صادرات در ماه‌های اخیر گفت: «صادرات عمده برق کشور که پیش‌تر در قالب قرارداد‌های بین‌المللی به عراق انجام می‌شد، این روز‌ها به‌طور کامل متوقف شده و درخصوص افغانستان نیز صادرات ما طبق تعهدات بین‌المللی است، که البته میزان صادرات بسیار کمتر از واردات برق به کشور است.»
او تأکید کرد برای جبران ناترازی شبکه، از تمامی ظرفیت‌های موجود برای واردات برق استفاده می‌شود: «به‌عنوان نمونه، شب گذشته (چهارشنبه هفته گذشته) حدود ۴۰۰ مگاوات برق وارد کشور شد و تنها ۸۰ مگاوات برق صادر شد. این آمار نشان‌دهنده تمرکز توانیر بر تأمین نیاز داخلی و جلوگیری از قطعی‌های گسترده در صنایع و شبکه برق است.»
برخی سؤالات «پیام ما» به‌طور مستقیم پاسخ داده نشده‌اند. جزئیات میزان واردات برق استان گلستان از ترکمنستان و برنامه بلندمدت توانیر برای بررسی امکان حذف کامل صادرات برق به کشور‌های همسایه، از جمله نکاتی است که در پاسخ ارسالی ذکر نشده. این خلأ اطلاعاتی همچنان بر اهمیت شفافیت و اطلاع‌رسانی بموقع در حوزه انرژی تأکید می‌کند.
واردات برق آن‌هم به میزان بیش از پنج برابر برق صادراتی، سیاست فعلی توانیر برای حفظ پایداری شبکه داخلی و کاهش اثرات ناترازی برق بر صنایع را روشن می‌کند، اما نیاز به شفاف‌سازی بیشتر درباره جزئیات استانی و چشم‌انداز بلندمدت صادرات برق وجود دارد. همچنین، تأخیر سه‌روزه در ارائه پاسخ‌ها نکته‌ای است که نشان می‌دهد رسانه‌ها و افکار عمومی همچنان برای دریافت ساده‌ترین اطلاعات آماری با مشکل مواجه‌اند و آمار مبهم و بدون ارائه صورت شفافی از وضعیت موجود ارائه می‌شوند.
بررسی آمار‌های مرکز آمار ایران از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ (آخرین آمار‌های موجود) نشان می‌دهد تراز تجاری برق ایران همواره مثبت بوده است. به‌عبارت دیگر، میزان صادرات برق کشور همواره از واردات آن فراتر رفته و طبق آخرین اطلاعاتی که مربوط به سال ۱۴۰۲ است، بالغ‌بر ۵.۵ «تِراوات ساعت» برق صادر شده که اختلاف فاحشی با حجم واردات (۳ تراوات ساعت برق وارداتی) داشته است. بیشترین حجم صادرات برق ایران به کشور‌های همسایه انجام می‌شود که عراق، افغانستان و پاکستان مهم‌ترین مقاصد آن هستند.
صادرات برق به عراق
طبق گزارش «کدال توانیر»، در سال ۱۴۰۲ ایران حدود ۳.۷ گیگاوات‌ساعت برق به عراق صادر کرده است. این میزان، حدود ۶.۱۵ درصد از کل مصرف برق عراق را تشکیل می‌دهد. علاوه‌بر صادرات مستقیم برق، ایران با تأمین گاز برای نیروگاه‌های عراق نقش مهمی در تولید برق این کشور ایفا می‌کند.
بااین‌حال، در تاریخ ۱۰ اسفند ۱۴۰۳ وزارت برق عراق در بیانیه‌ای اعلام کرد کاهش شدید واردات گاز این کشور از ایران باعث افت فعالیت نیروگاه‌ها و توقف تولید نزدیک به چهار هزار مگاوات برق شده است. توانیر در پاسخ به این خبر، اطلاعاتی درباره توقف صادرات غیرمستقیم برق (از طریق گاز) ارائه نکرده است.
مرور گزارش‌های خبری نشان می‌دهد وصول مطالبات برق از عراق همواره با مشکلات و چالش‌هایی همراه بوده است. «آرش کردی»، مدیرعامل سابق شرکت توانیر، اعلام کرده است وجوه حاصل از خرید برق ایران به دینار در حساب بانک تجارت عراق واریز می‌شود و سپس در ازای واردات کالا یا انرژی ایران از این کشور استفاده می‌شود. بااین‌حال، به‌دلیل محدودیت‌های تحریمی و عدم عضویت ایران در سیستم (سازمان بین دولتی گروه ویژه اقدام مالی) FATF، بخش عمده این وجوه مسدود مانده و امکان برداشت مستقیم از آن وجود ندارد. بدهی عراق به ایران طی سال‌های اخیر بین ۹ تا ۱۱ میلیارد دلار تخمین زده شده و زمان بازپرداخت آن همواره نامشخص بوده است.
افغانستان مشتری خوش‌حساب
در مقابل، افغانستان به‌عنوان یکی از مشتریان برق ایران، رفتار بسیار منظم و خوش‌حسابی داشته است. صادرات برق ایران به این کشور حدود ۱۰۰ مگاوات در ساعت است و طبق گفته «مصطفی رجبی‌مشهدی»، سخنگوی صنعت برق، افغانستان همواره پرداخت‌های خود را بموقع انجام داده است. ایران برای وصول وجوه حاصل از صادرات به افغانستان، به بازار ارز هرات وابسته است و صرافی‌ها پیش‌تر وجوه را مستقیماً به ایران منتقل می‌کردند. به‌عنوان نمونه، بدهی ۳۷.۷ میلیون دلاری افغانستان در اردیبهشت ۱۴۰۳ پرداخت شد.
«آرش نجفی»، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» تأکید می‌کند استمرار صادرات انرژی حتی در شرایط کمبود داخلی، بخشی از راهبرد ژئوپلیتیک کشور است. او می‌گوید: «از سال ۹۶ تا امروز، تراز تجاری برق همیشه مثبت بوده؛ یعنی صادرات ما بیشتر از واردات بوده. این نشان می‌دهد توان تأمین نیاز داخل را داشته‌ایم و مازاد را برای گسترش روابط تجاری استفاده کرده‌ایم.
به‌گفته نجفی، قطع صادرات برق در داخل کشور، صرفاً یک تصمیم اقتصادی نیست. «صادرات انرژی، بخشی از روابط راهبردی ما با همسایگان است. این روابط امروز ساخته می‌شوند تا فردا امنیت و ثبات بیاورند.».
اما بیرون از اتاق‌های تصمیم‌گیری، شرایط متفاوت است. در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها، هر قطع برق به‌معنای توقف دستگاه‌ها و زیان‌های روزانه است. نجفی می‌گوید آمار رسمی خسارت‌ها موجود است، اما رقم‌ها آنقدر بزرگ هستند که توضیح زیادی نیاز ندارد.
او هشدار می‌دهد: «اگر یکباره صادرات را قطع کنیم، شاید در کوتاه‌مدت تغییری احساس نشود. اما در بلندمدت، همسایه‌ها برای تأمین نیازشان به سراغ دیگران می‌روند و سهم ما در بازار و نفوذ سیاسی‌مان کاهش پیدا می‌کند.»
نجفی صادرات برق را ابزاری می‌داند برای گره‌زدن منافع ایران و همسایگان؛ گره‌هایی که در روز‌های پرتنش، به‌جای گسستن، می‌توانند نقش نگهدارنده داشته باشند. به‌گفته او، این رویکرد باید فراتر از معادلات کوتاه‌مدت دیده شود و دیپلماسی انرژی را نه‌تنها در اعداد و قراردادها، بلکه در مسیر‌های بلندمدت امنیت و ثبات منطقه تعریف کند: «موضوع صادرات برق ایران میان ضرورت‌های داخلی و استراتژی‌های منطقه‌ای، خطی باریک را ترسیم می‌کند. از یک‌سو، صنایع داخلی با هر قطعی برق هزینه‌های سنگینی متحمل می‌شوند و استمرار کمبود انرژی می‌تواند بخش‌هایی از تولید ملی را به تعطیلی بکشاند. از سوی دیگر، صادرات برق به همسایگان نه‌تنها یک معامله اقتصادی، بلکه ابزار مهمی برای حفظ نفوذ سیاسی و امنیت منطقه‌ای ایران است. صنعت ایران نیازمند رویکردی متوازن و شفاف در مدیریت برق است؛ رویکردی که هم توان تأمین نیاز داخلی صنایع را حفظ کند و هم از فرصت‌های صادراتی برای تقویت دیپلماسی انرژی بهره ببرد.»
