ارز نیمایی چیست و چرا قیمت آن با بازار آزاد متفاوت است؟
نشان تجارت - ارز نیمایی یکی از مفاهیم مهم و پرکاربرد در نظام ارزی ایران است که در سال‌های گذشته نقش کلیدی در مدیریت بازار ارز، به‌ویژه در زمینه تجارت خارجی ایفا کرد. این ارز از طریق سامانه‌ای به نام «نیما» یا همان «نظام یکپارچه معاملات ارزی» ارائه می‌شود که هدف اصلی‌اش ساماندهی بازار ارز، کاهش نوسانات و تسهیل تبادلات ارزی میان صادرکنندگان و واردکنندگان است. اما با گذر زمان و تغییر سیاست‌های ارزی کشور، سامانه نیما منحل شد و جای خود را به مرکز مبادله ارز و طلای ایران داد که اکنون بستر اصلی معاملات ارزی کشور محسوب می‌شود.
علت پیدایش ارز نیمایی
ریشه پیدایش ارز نیمایی به سال ۱۳۹۷ بازمی‌گردد؛ زمانی که بحران ارزی ناشی از خروج آمریکا از برجام و افزایش تحریم‌ها بازار ارز ایران را دچار التهاب جدی کرد. نرخ ارز در بازار آزاد به‌صورت بی‌سابقه‌ای افزایش یافت و فاصله میان ارز رسمی (دولتی) و ارز بازار آزاد به قدری زیاد شد که تجارت قانونی را با مشکل مواجه ساخت. همچنین در سال ۱۳۹۶ طبق گزارش‌ها، حدود ۲۷ میلیارد دلار سرمایه به دلیل بیش‌اظهاری صادرات و کم‌اظهاری واردات از کشور خارج شد. وجود چندین نرخ ارز باعث ایجاد رانت و فساد شده بود و نبود یک سامانه متمرکز نیز نظارت دقیق بر معاملات را دشوار می‌کرد. در چنین شرایطی بانک مرکزی تصمیم گرفت سامانه‌ای طراحی کند که عرضه و تقاضای ارز در آن به‌صورت شفاف و منظم انجام شود و با نرخ مشخص‌تری نسبت به نرخ بازار آزاد و نرخ ترجیحی، معاملات ارزی صورت گیرد.
سامانه نیما چیست؟
سامانه نیما در ۲۸ بهمن ۱۳۹۶ به‌صورت آزمایشی راه‌اندازی شد و از سوم اردیبهشت ۱۳۹۷ رسماً آغاز به کار کرد. در این سامانه، صادرکنندگان مکلف بودند ارز حاصل از صادرات خود را عرضه کنند و در مقابل، واردکنندگان می‌توانستند با ثبت سفارش در سامانه جامع تجارت و پس از تأیید بانک مرکزی، ارز مورد نیاز خود را برای واردات کالا و خدمات تأمین کنند. بانک‌ها و صرافی‌های مجاز نیز به عنوان واسطه در این معاملات ایفای نقش می‌کردند و بانک مرکزی به‌عنوان ناظر اصلی فعالیت سامانه، کنترل جریان ارزی را در دست داشت.
ویژگی‌های ارز نیمایی
ارز نیمایی ویژگی‌های مشخصی داشت که آن را از سایر نرخ‌های ارزی متمایز می‌کرد. مهم‌ترین ویژگی آن شفافیت در فرآیند معامله بود؛ معاملات به‌صورت آنلاین و قابل رصد انجام می‌شدند. دومین ویژگی مهم، نرخ متعادل این ارز بود که بین نرخ رسمی دولتی و نرخ آزاد بازار قرار می‌گرفت. این نرخ از سوی بانک مرکزی و در هماهنگی با وزارت صمت تعیین می‌شد و با توجه به نوع فعالیت تجاری، سقف‌هایی برای دریافت ارز توسط فعالان اقتصادی در نظر گرفته می‌شد.
از نظر امنیت، ارز نیمایی توانست بستری قانونی برای تأمین ارز ایجاد کند و جلوی بسیاری از فعالیت‌های غیرقانونی و قاچاق ارز را بگیرد. همچنین این سامانه موجب تسهیل تجارت شد؛ چرا که واردکنندگان و صادرکنندگان می‌توانستند با فرآیندی مشخص، ارز مورد نیاز خود را تأمین یا عرضه کنند.
حواله ارز نیمایی چیست؟
در سامانه نیما، معاملات ارزی به‌صورت فیزیکی انجام نمی‌شد، بلکه در قالب «حواله ارزی» صورت می‌گرفت. حواله به معنای انتقال غیر فیزیکی ارز بین افراد یا نهادهاست. در این حالت، صرافی‌ها یا بانک‌های مجاز نقش واسطه را بازی می‌کردند و طرفین معامله صرفاً سند و تایید حواله را دریافت می‌کردند؛ یعنی نمی‌توان ارز نیمایی را به‌صورت نقدی دریافت کرد، بلکه فقط در بستر سامانه نیما و از طریق حواله ارزی مبادله صورت می‌گرفت.
مزایا و چالش‌های ارز نیمایی
از مهم‌ترین مزایای سامانه نیما می‌توان به شفافیت، کاهش قاچاق ارز، تسهیل تأمین ارز برای تجار و رقابت سالم میان صرافی‌ها اشاره کرد. اما این سامانه بدون چالش نیز نبود. نخست آن‌که اختلاف نرخ نیمایی با نرخ بازار آزاد، زمینه‌ساز ایجاد رانت برای برخی گروه‌ها شده بود. همچنین گاهی در تخصیص ارز تأخیر‌هایی رخ می‌داد، به‌ویژه زمانی که صادرکنندگان به‌دلایل مختلف ارز خود را در سامانه عرضه نمی‌کردند. بروکراسی اداری نیز یکی دیگر از مشکلاتی بود که موجب طولانی شدن فرآیند‌ها می‌شد.
مرکز مبادله ارز و طلای ایران
با ادامه چالش‌ها و تغییر رویکرد‌های سیاست‌گذاری ارزی، در سال ۱۴۰۱ مرکز مبادله ارز و طلای ایران راه‌اندازی شد. این مرکز در ابتدا به‌صورت محدود فعالیت داشت، اما از تاریخ ۱ بهمن ۱۴۰۳ رسماً جایگزین سامانه نیما شد. اهداف این مرکز عبارت بودند از ساماندهی دقیق‌تر بازار ارز، حذف رانت ناشی از نرخ‌های دستوری، افزایش شفافیت، و حرکت به سمت تک‌نرخی شدن ارز. تفاوت اصلی این مرکز با سامانه نیما در آن است که نه‌تنها تجارت خارجی بلکه سایر نیاز‌های ارزی (مانند خدمات دانشجویی، درمانی و مسافرتی) و معاملات طلا نیز در این مرکز پوشش داده می‌شود.
تفاوت‌های ارز نیمایی با نرخ ارز در مرکز مبادله
یکی از تفاوت‌های کلیدی، نوع نرخ‌گذاری است. در حالی‌که ارز نیمایی دارای نرخ دستوری بود که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شد، نرخ ارز در مرکز مبادله بر اساس عرضه و تقاضا به‌صورت توافقی تعیین می‌شود. این تغییر موجب کاهش اختلاف نرخ با بازار آزاد شده و انگیزه صادرکنندگان برای عرضه ارز افزایش یافته است.
از نظر دامنه فعالیت نیز ارز نیمایی محدود به تجارت خارجی بود، در حالی که مرکز مبادله هم معاملات ارز برای اهداف مختلف و هم معاملات طلا را پوشش می‌دهد. همچنین مرکز مبادله با بهره‌گیری از زیرساخت‌های دیجیتال و نظارت دقیق بانک مرکزی، از شفافیت بالاتری برخوردار است و بستر مناسب‌تری برای کاهش رانت‌های ارزی فراهم کرده است.
ارز نیمایی و سامانه نیما هرچند در مقطع زمانی خاص، نقش موثری در مدیریت بحران ارزی کشور ایفا کردند، اما به‌مرور زمان با تغییر شرایط و انتظارات، جای خود را به ساختار‌های جدیدی دادند. اکنون مرکز مبادله ارز و طلا تلاش دارد با سازوکار‌های واقعی‌تر و شفاف‌تر، بازار ارز کشور را ساماندهی کند و بستری قانونی، رقابتی و کارآمد برای تأمین ارز فراهم آورد. با این‌حال، موفقیت کامل این مرکز در گروی مدیریت مؤثر عرضه و تقاضا، حذف کامل رانت و پاسخ‌گویی به نیاز‌های متنوع ارزی کشور خواهد بود.
