فرش دست‌باف اصالت تاریخ ایران

نشان تجارت - محمود کاشانیان: فرش ایرانی یکی از برجسته‌ترین هنرهای دستی ایران است که قدمتی چند هزار ساله دارد. این هنر نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان به‌عنوان نماد اصالت، کیفیت و زیبایی شناخته می‌شود. فرش‌های ایرانی به دلیل طرح‌های بی‌نظیر، کیفیت بالا و بافت هنرمندانه، در موزه‌ها و خانه‌های لوکس سراسر دنیا جایگاه ویژه‌ای دارند.

تاریخچه فرش دست‌باف ایرانی

فرش ایرانی نمادی از هنر، نبوغ، فرهنگ و اصالت است. ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش ‌بوده‌اند که در طول زمان با دقت نظر، خلاقیت و سلیقه، این هنر را به درجه‌ای از کمال رسانیده‌اند که می‌توان از آن به‌عنوان معرف فرهنگ و هنر ایرانی یاد کرد. اولین شواهد مستند در مورد هنر ایرانیان در فرش بافی را می‌توان در متون چینی مربوط به ساسانیان جستجو کرد.

نباید از یاد برد که غالباً مواد مصرفی در فرش از جمله پشم، ابریشم، پنبه و... طی زمان پوسیده می‌شوند و این مسئله کار باستان‌شناسان و تاریخ‌شناسان در معرفی قدمت فرش را دشوار می‌کند. با این حال شواهد و مستندات تاریخی بیانگر وجود فرش‌‌های باشکوه در دربار هخامنشی‌ است. چنانکه گفته می‌شود اسکندر مقدونی با مشاهده فرش‌های باشکوه ایرانی در پاسارگاد، متعجب شد و به وجد آمد. در زمان سلطنت سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش بافی به‌عنوان هنری ارزشمند و تجارتی پر سود رواج داشته است، به‌طوری که گفته می‌شود مساجد آن دوره پوشیده از فرش‌های ارزشمند ایرانی بوده‌اند. نقل قول‌های تاریخی بسیاری گواه قدمت و اصالت این هنر تاریخی است.

فرش ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده، سند آن نیز گزنفون تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش، در بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.» تنوع در روش تولید، اندازه، جنس، رنگ و تفاوت‌های ظاهری و ساختاری همگی باعث شده است که فرش دست‌باف ایران دارای انواع مختلفی باشد که هر یک نام مشخصی دارد.

آغاز شکوفایی هنر فرش بافی

در سال ۱۳۲۸ شمسی اولین فرش ‌های دستباف گره‌دار به عنوان پوشش روی اسب و یا در چادر صحرانشینان مورد استفاده قرار گرفته است. اما شواهدی وجود دارد که انواع فرش دستباف در نقاط مختلف کشور با فرهنگ های مختلف بافته می‌شد. برخی تاریخ نگاران و پژوهشگران معتقند که آغاز شکوفایی هنر فرش بافی در ایران به قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی بر می‌گردد. برخی کاوشگران قدمت فرش دستباف ایرانی را به حدود ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد تخمین زده اند. در محوطه‌ باستانی بین‌النهرین و حفاری شهر سوخته، ابزار فرش بافی یافت شده است که قدمت فرش دستباف را اثبات می‌کند.

فرش‌های دستبافت تاریخی ایران

در کشور ما تولید این محصول از دیرباز رایج بوده و به‌ واقع هر فرش یک اثر جاودان و ارزشمند به شمار می‌رود. اما در این میان فرش‌های دستبافت، تعدادی از آن‌ها به شهرت رسیده‌اند که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

• قالی ترنج منظره حیوانات: دلیل محبوبیت این فرش استفاده از ابریشم در بافت آن است. رنگ قرمز و طرح‌های زیبای آن نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

• فرش بهارستان: این اثر فوق‌العاده مربوط به زمان خسرو پرویز است و به‌همین دلیل با لقب فرش بهار خسرو شناخته می شود.

• قالی دستباف عصر صفوی: عصر صفوی یکی از دوره‌های درخشان در زمینه تولید فرش و قالی به‌شمار می‌رود که حدود ۱۵۰۰ تخته از این کالای گران بها از این دوره به یادگار مانده‌ است.

• قالی پازیریک: قدمت این فرش به ۲۵۰۰ سال می‌رسد و با حدود ۳۶۰۰ گره، در ابعاد ۲۱۰ در ۱۸۳ سانتی‌متر بافته شده ‌است.

• قالی چلسی: قالی چلسی یکی دیگر از فرش‌های زیبای ایرانی است که در مجموعه فرش‌های موزه ویکتوریا و آلبرت در شهر لندن انگلستان نگهداری می‌شود.

تفاوت فرش و قالی

برخی معتقدند فرش همان قالی است. این در حالی است که در فرهنگ لغت به هر نوع زیر اندازی، کلمه فرش اتلاق می‌شود. فرش دستباف در اصل به مجموعه گلیم، جاجیم، گبه و... که با دست بافته شده باشد نیز گفته می‌شود. فرشی که به‌عنوان فرش دستباف پرز دار می‌شناسیم، قالی است. به فرش‌های دستبافی که از 6 متر بیشتر باشد، قالی و به ابعاد کوچکتر از آن قالیچه گفته می‌شود.

ویژگی‌های فرش دستباف

• یک فرش‌ دستباف ایرانی در پنج قالب و طرح اصلی و کلی بافته می‌شود:

۱. ترنج

۲. خشتی

۳. افشان

۴. شکار

۵. مدرن و هندسی

ترنج پر طرفدارترین طرح فرش در ایران و حتی جهان است. نقش ترنج از معماری دوره اشکانیان الهام گرفته شده است. اکثر فرش‌‌های ایرانی با طرح ترنج (حاشیه‌‌های پهن در اطراف و طرح‌ دایره یا بیضی در وسط) بافته می‌شود. 

• عموماً ابعاد فرش‌های دستبافت، چند سانتی متر اختلاف دارد و ابعاد آن خیلی دقیق نیست.

• از دیگر ویژگی‌های فرش‌های دستباف تقارن رنگ است. حتماً در نور طبیعی این ویژگی را بررسی کنید.

• رنگ فرش در جهت خواب فرش، تیره تر به نظر می‌رسد.

• فرش‌های دستباف در تابستان سرد و در زمستان گرم هستند. در نتیجه مانع از ایجاد حرارت نامتعادل بر بدن شما می‌شود.

• پرز فرش دستباف درخشان و انعطاف‌پذیر است.

• قسمت انتهایی پرز با رنگ سطح فرش دستباف اختلاف رنگی ندارد. اگر این اختلاف رنگ را دیدید باید بدانید الیاف فرش با رنگ‌های جوهری رنگ شده‌اند. در نتیجه ممکن است رنگ پس بدهد.

نمادهای فرش ایرانی

آگاهی به نمادها و سمبل‌های فرش ایرانی می‌تواند درک روشن‌تری را از این هنر برای مخاطبان به ارمغان بیاورد. در ادامه به معرفی برخی از نمادهای پرتکرار در فرش ایرانی می‌پردازیم.

• نگاره گل تکه به‌شکل یک هشت‌ضلعی نزدیک به بیضی که بیان‌گر شجاعت و سرسختی افرادی است که در کوهستان‌ها زندگی می‌کنند. این نماد در اصل به‌معنای بز کوهی است.

• نگاره الماس، در شرق بیانگر مذهب است و در ترسیم به‌همراه اشعه‌هایی کشیده شده به‌سمت بیرون بافته می‌شود.

• نگاره قچاق نیز به‌معنای قوچ است و آن را به دو شکل تمام اندام و شاخ‌های قوچ می‌بافند. این سه نگاره غالباً در فرش‌های ترکمن ترسیم می‌شوند و نزد بافندگان ترکمنی اهمیت زیادی دارند.

• نگاره پرنده از جمله نگاره‌های پرتکرار و پرطرفدار در میان بافندگان و مخاطبان است. پرنده علاوه بر آن که در هنر ایرانی جایگاهی شایان توجه دارد در ادبیات نیز به‌شدت مورد توجه است. ترسیم سیمرغ در فرش‌های ایرانی که پیام آور وصل است، به فرش‌ها جلوه و معنای خاصی می‌بخشد. البته نباید از یاد برد که این نگاره با نگاره مرغ و درخت (دو مرغ نشسته بر یک شاخه درخت) کاملا متفاوت است. در این نگاره درخت را زندگی تعبیر می‌کنند. در این نگاره غالبا مرغ‌ها رو‌به‌روی هم و در پاره‌ای از موارد پشت به هم نشسته‌اند.

بهترین فرش‌های ایرانی

توجه به جنس فرش، نوع پرزها، نقشه و رنگ می‌تواند به شما در انتخاب فرش خوب یاری کند. پاسخ به این سوال که بهترین فرش‌های ایران برای کدام شهر است تا حد زیادی بستگی به معیارهای خود شما در انتخاب فرش دارد. ایرانیان از دیرباز مهارت، هنر، سلیقه و نبوغ خود در فرش‌بافی و قالی‌بافی را به نمایش گذاشته‌اند. در این میان هنر فرش بافی برخی از مناطق بیش از دیگر نقاط زبانزد است. از متون و مستندات این‌گونه نتیجه‌گیری می‌شود که روستاییان و عشایر از پیشگامان فرش بافی و قالی‌بافی در ایران بوده‌اند و این هنر رفته رفته مورد توجه سایر اقشار قرار گرفته است. به‌طور کلی فرش‌های تبریز، قم، کاشان و مناطق شمالی ایران را پرطرفدارترین فرش‌های ایرانی می‌دانند. توجه داشته باشید جدا از معیارهای شخصی برای انتخاب و خرید فرش، بهتر است موارد زیر را در نظر داشته باشید:

۱. جنس خواب

یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش و تعیین کیفیت آن است. اگر قصد خرید فرش‌های ماشینی را دارید، در مورد این معیار به بوی فرش، شفاف بودن رنگ‌ها و میزان چسبندگی دقت کنید. در صورتی که فرش انتخابی شما بوی مواد پلاستیکی ندهد، جنس آن به صورتی باشد که هنگام دست کشیدن بر آن دستتان به‌راحتی بر آن سُر بخورد و رنگ و نقش‌های آن شفاف باشد، می‌توان گفت انتخاب درستی داشته‌اید و فرش شما از اکریلیک تهیه شده است. فرش‌های تهیه شده از اکریلیک در برابر عوامل محیطی مقاوم‌تر هستند.

۲. تعداد گره‌های طولی و عرضی

یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش مناسب میزان تراکم آن است. تراکم عرضی فرش با شمردن گره‌ها در عرض فرش به دست می‌آید و تراکم طولی با شمردن گره‌ها در طول، اما اگر سوال شما این است که تعداد گره‌ها چه طور با کیفیت فرش در ارتباط است، باید بگوییم که هرچه فرش شما تراکم بیشتری داشته باشد، دارای بافت فشرده‌تر و در نتیجه استحکام بیشتری است.

۳. شماره سریال، گارانتی و ضمانت‌نامه

هنگام خرید فرش، به‌خصوص فرش‌های ماشینی، حتما به سریال، گارانتی معتبر فرش و ضمانت‌نامه دقت کنید. توجه به این مسئله می‌تواند شما را از دام سودجویانی که فرش‌های بی‌کیفیت را به‌جای فرش‌های اصیل عرضه می‌کنند، برهاند.

۴. اندازه فرش

به اندازه فرش‌های دستباف دقت کنید، این مسئله به این معنا نیست که حساسیت بیش از اندازه به خرج دهید. چراکه در فرش‌های طبیعی اختلاف اندازه چند سانتی‌متری طبیعی و قابل چشم‌پوشی است. ولی اختلاف اندازه بیش از چند سانتی‌متر نوعی عیب در فرش‌ها به شمار می‌رود؛ بنابراین توصیه می‌کنیم هنگام خرید فرش‌های دستباف حتماً با تا کردن فرش و تطبیق لبه‌های آن از تقارن فرش اطمینان حاصل کنید.

۵. پرز‌های فرش

پرز‌های فرش عاملی مهم در کیفیت فرش به شمار می‌روند. برای بررسی پرز‌های فرش به نرم و زبر بودن آنها توجه کنید. علاوه بر آن که پرز‌های نرم به‌خوبی پرز‌های زبر تمیز نمی‌شوند، دوام کمتری نیز دارند.

۶. پشت فرش

یک مسئله کلیدی که شاید هنگام خرید فرش فراموش شود، بررسی پشت فرش است. اگر فرشی پوسیده یا رفو شده باشد، مطمئناً ارزش و اعتبار کمتری دارد. برای بررسی این مورد به پشت فرش نگاهی بیندازید. قسمت‌های رفو شده در پشت فرش با علائمی مثل سوزن خوردگی خود را نشان می‌دهند و هنگام تا شدن صدای خفیفی مشابه صدای شکستگی دارند.

عمر فرش را چگونه تعیین می‌کنند؟

برای تعیین قدمت و عمر فرش‌های دستباف معیارهای ثابت و مشخصی وجود دارد، برای مثال اصطلاح «فرش نو» برای فرش‌هایی به کار می‌رود که در پنج سال اخیر بافته شده‌اند. فرش‌هایی هم که طی ۵ تا ۲۵ سال گذشته بافته شده‌اند، به اصطلاح «کهنه» هستند. اصطلاح فرش «نیمه عتیقه» را برای فرش‌هایی به کار می‌برند که طی ۲۵ تا ۶۰ سال پیش بافته شده‌اند و فرش «عتیقه» به فرش‌هایی اطلاق می‌شود که در بازه زمانی ۶۰ تا ۲۵۰ سال پیش بافته شده‌اند.

مزایای بی‌نظیر فرش دستباف

تولید نشدن الکتریسیته ساکن

مزیتی که فرش دستباف نسبت به سایر کف پوش ها دارد این است که به علت استفاده شدن از پشم و ابریشم و پنبه به عنوان مواد اولیه در آن، الکتریسیته ساکن از فرش تولید نمی‌شود که این خصوصیت یکی از بهترین ویژگی‌های فرش دست باف است.

تامین سلامت جسمانی فرش دستباف

فرش دستباف به تامین سلامت جسمانی کمک خواهد کرد و هیچ گونه حساسیتی بوجود نمی‌آورند زیرا در این نوع فرش الیاف طبیعی بکار رفته و مواد تشکیل دهنده آن از طبیعت گرفته شده اما در فرش ماشینی از الیاف مصنوعی استفاده گردیده که به کار رفتن الیاف مصنوعی در فرش ماشینی برای بیماران مبتلا به آسم خطرناک است زیرا سبب بروز حساسیت می‌شود. کودکان خصوصاً نوزادان بشدت در برابر مواد مصنوعی و شیمیایی آسیب پذیر هستند پس استفاده از فرش ماشینی برای کودکان نیز مضر است.