تالاب میقان در محاصره فرونشست است
نشان تجارت - درست است که بخشی از حقابه تالاب میقان در استان مرکزی با پساب تصفیه‌شده فاضلاب شهر اراک جبران می‌شود، اما باز هم این حقابه نتوانسته است مانع از فرونشست در دشت‌های شهرستان اراک شود. مسیر رودخانه‌هایی که روزگاری به تالاب میقان جاری بودند، اکنون با آب‌بند‌ها و سد‌های متعدد مسدود شده‌اند بلکه توسعه کشاورزی به ارمغان آورند، اما درعوض شاهدیم که توسعه کشاورزی نه به بند‌های خاکی، بلکه به چاه‌های فراوانی وابسته شده که شیره سفره‌های آب زیرزمینی این سرزمین را می‌مکند. فرونشست نشانه این روند ناپایدار است که البته عوارضی هم برای زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای، فرودگاهی و... دارد. در این گزارش با کسب نظر از دو کارشناس قرار است به بررسی ابعاد فرونشست در شهرستان اراک بپردازیم.
یک‌هزار و ۵۸۳ کیلومتر مربع معادل پنج درصد از مساحت استان مرکزی درگیر فرونشست است. با مراجعه به سامانه جامع نقشه فرونشست‌های ایران ملاحظه خواهید کرد که درغرب، شرق، شمال و جنوب این استان فرونشست وجود دارد، اما در این گزارش فقط به فرونشست جنوبی، واقع در شهرستان اراک می‌پردازیم که ۱۴ درصد آن با فرونشستی با بیشینه شدت ۱۴ سانتی‌متر در سال دست‌وپنجه نرم می‌کند.
همان‌طورکه در شکل شماره ۱ نمایان است، شهرستان اراک میزبان دو لکه فرونشستی بزرگ در جنوب و غرب تالاب میقان است که در ناحیه بین این تالاب با شهر اراک به‌هم متصل می‌شوند. لکه جنوبی به مرکزیت ملک‌آباد نزدیک به ۲۷ کیلومتر طول دارد و از مبدأ شرق شهر اراک در امتداد جاده اراک-قم به‌سمت شرق کشیده شده است. لکه مستقر در غرب تالاب میقان نیز به‌طول حدود ۲۵ کیلومتر از ضلع شمالی شهر اراک به‌سمت شهرستان فرمیهن گسترش یافته و سه منطقه سوسن‌آباد، محمدیه و مشکان را در بر گرفته است. مرکز هر دو لکه به رنگ آبی است که نشان می‌دهد این نواحی بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال فرونشست دارند. هرچه به لبه‌ها نزدیک می‌شویم، لکه‌ها به رنگ نارنجی متمایل و اندازه فرونشست کمتر می‌شود.
از نظر معتق در توسعه روستایی باید تغییراقلیم را در نظر داشت و با آبخیزداری سازه‌ای به‌تن‌هایی و بدون توجه به مدیریت مصرف نمی‌توان مسئله آب‌های زیرزمینی و فرونشست را حل کرد. به‌گفته او، انجام این پروژه‌ها بدون در نظر گرفتن مولفه‌های تغییراقلیم ممکن است حتی باعث تشدید فرونشست شود.
درون لکه فرونشستی واقع در شرق شهر اراک شاهدیم که نزدیک به ۲۳ کیلومتر از خط راه‌آهن اراک-قم و حدود ۲۳ کیلومتر از بزرگراه اراک-قم کشیده شده‌اند. گفتنی است که ایستگاه راه‌آهن ملک‌آباد نیز در منطقه فرونشستی واقع است. همچنین، در شکل شماره ۱ می‌توان مکان فرودگاه اراک را جایی بین تالاب میقان و ملک‌آباد تشخیص داد. این فرودگاه بیرون از لکه فرونشستی، اما چسبیده به آن قرار گرفته است. در مجاورت فرودگاه در جنوب‌غربی آن نیز تصفیه‌خانه فاضلاب شهر اراک را می‌بینیم که پساب تولیدی خود را به تالاب میقان می‌ریزد.
«مهدی معتق»، استاد مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان، با اشاره به بازدیدی میدانی که تابستان امسال از وضعیت فرونشست در استان مرکزی داشت، بیان کرد: در سال‌های اخیر شاهد افت جریان طبیعی ورود آب به تالاب میقان و درعین‌حال افزایش کشاورزی در منطقه بوده‌ایم. این امر منجر به کاهش سطح آب زیرزمینی در ناحیه اطراف این تالاب شده است.
معتق با بیان اینکه مطالعات درباره وضعیت فرونشست در اطراف تالاب میقان نیازمند بررسی‌های بیشتر است، افزود: در بازدید میدانی متوجه وجود بند‌های خاکی متعدد روی رواناب‌های اطراف این تالاب شدیم که به‌نظر می‌رسد این بند‌ها در تشدید فرونشست نقش دارند.
شکل شماره ۲ موقعیت اراضی کشاورزی اطراف تالاب میقان را نشان می‌دهد. تصویر تأیید می‌کند که عمده زمین‌های کشاورزی در نواحی فرونشستی قرار دارند. همچنین، در تصویر می‌توان پساب ورودی به تالاب از گوشه جنوب‌غربی آن را مشاهده کرد که با رنگ سبز تیره به‌نمایش درآمده است.
«احسان آخانی»، کنشگر محیط‌زیست استان مرکزی، به «پیام ما» گفت: تالاب میقان جزو تالاب‌های بیابانی محسوب می‌شود که به‌طور طبیعی در فصولی از سال آب دارند. بااین‌وجود، به‌دلیل ورود مستمر پساب تصفیه‌خانه فاضلاب اراک به این تالاب، میقان هم‌اکنون تبدیل به تالابی همیشگی شده است.
به‌گفته آخانی «درواقع، دو رویداد همزمان را در رابطه با تالاب میقان شاهدیم. از طرفی رواناب‌های ورودی به این تالاب با احداث بند‌های متعدد مسدود شده و چاه‌های فراوانی در منطقه احداث شده است. از طرف دیگر، پساب تصفیه‌خانه فاضلاب اراک به‌عنوان حقابه به این تالاب سرازیر می‌شود». این سیاست، خود ابعادی دارد که پرداختن به آن‌ها گزارشی دیگر را می‌طلبد و در این مقاله فقط از حیث اثرگذاری آن بر فرونشست مورد بررسی قرار می‌گیرد.
او درباره چاه‌ها و بند‌های خاکی اطراف تالاب میقان بیان کرد: بر هشت رواناب منتهی به تالاب بیش از ۲۷۰ بند خاکی ساخته شده که بیشتر این احداث‌ها با عنوان آبخیزداری بوده است. همچنین، در منطقه بیش از دو هزار حلقه چاه حفر شده است.
پیش از این در گزارشی با عنوان «فرونشست‌هایی که به‌دنبال آب‌بند‌ها می‌آیند»، نشان دادیم که بند‌های خاکی و فرونشست ممکن است با هم در ارتباط باشند. مهدی معتق، استاد مرکز تحقیقات علوم زمین و دانشگاه لایپنیتز هانوفر آلمان، در این گزارش گفته بود احتمالاً بعد از ناتوانی آب‌بند‌ها در تأمین آب پایدار کشاورزی برای روستاییان، کشاورزان به‌سراغ حفر چاه آب می‌روند.
از نظر معتق در توسعه روستایی باید تغییراقلیم را در نظر داشت و با آبخیزداری سازه‌ای به‌تن‌هایی و بدون توجه به مدیریت مصرف نمی‌توان مسئله آب‌های زیرزمینی و فرونشست را حل کرد. به‌گفته او، انجام این پروژه‌ها بدون درنظر گرفتن مؤلفه‌های تغییراقلیم ممکن است حتی باعث تشدید فرونشست شود.
براساس آمار اعلامی شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال ۱۴۰۳، تعداد ۱۲ هزار و ۱۸۴ حلقه چاه در استان مرکزی به‌ثبت رسیده است. همچنین طبق داده‌های اخذشده از وب‌سایت شرکت‌های عمرانی پیمانکار ساخت سد، این استان از ۶۲ سد میزبانی می‌کند. با در نظر گرفتن اینکه برای برخی از سد‌ها بیش از یک هدف تعریف شده، جدول زیر نشان می‌دهد فراوانی تعداد سد‌ها براساس اهداف احداثشان چقدر است. بر این اساس، ۵۴ سد با هدف «تأمین آب کشاورزی» در استان مرکزی ساخته شده است.
در نقشه شماره ۱ سه لکه فرونشستی کوچک را نیز می‌بینیم که یکی از آن‌ها در قلمرو تالاب میقان قرار گرفته است. به‌نظر می‌رسد که حلقه محاصره میقان با فرونشست روز‌به‌روز در حال تنگ‌تر شدن است.
