ماجرای خروج دولت ایران از سازمان‌های جهانی میراث فرهنگی چه بود؟/ شائبه‌ای که افکار عمومی برای پذیرش آن آماده بود!
نشان تجارت - ایران از عضویت در «شورای بین‌المللی موزه‌ها» و «شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناها» (ایکوموس) و همچنین «شبکه سازمان‌های علمی جهان سوم» که در زمان تصویب عضویت قرار بوده همکاری‌هایی با وزارت فرهنگ و آموزش عالی و به ویژه دانشگاه صنعتی شریف و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران داشته باشد، انصراف داده است؛ این خبری است که چند روز گذشته در رسانه‌های کشور بازتابی گسترده داشت.
ظاهرا درخواست لغو عضویت در «شورای بین‌المللی موزه‌ها» (ایکوم) از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری، و صنایع دستی» ارائه شده بود و دلیل آن «خصوصی شدن این شورا و تغییر ماهیت بین‌المللی بودن آن» عنوان شد. هرچند دولت حق عضویت یونسکو را پرداخت می‌کند، چون دولتی است، اما این شورا‌ها مردم‌نهاد و اصلا دولتی نیستند که دولت حق عضویت آن‌ها را پرداخت کند! خبری که امروز از سوی وزیر میراث فرهنگی نیز تکذیب شد.
وزیر میراث: خروج از ایکوم و ایکوموس صحت ندارد
در این راستا خبرگزاری ایرنا به نقل از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نوشت که فعالیت‌های بین‌المللی در حوزه میراث فرهنگی به مراتب گسترده‌تر از گذشته ادامه دارد. این دو شورا ماهیت غیر دولتی دارند و از سال‌ها قبل به دلیل ماهیت غیر دولتی پرداخت حق عضویت آن‌ها از طریق افراد حقیقی صورت می‌گیرد؛ بنابراین تنقیح جدیدی که در قوانین صورت گرفت، هیچ ربطی به ادامه یا عدم همکاری ما با این دو مجموعه ندارد.
تنقیح قانون عضویت در نهاد‌های میراث فرهنگی
خلاصه ماجرا، حذف دو لایحه ۱۷ و ۲۵ از یک قانون بود. در سال ۶۵، با هدف تثبیت موقعیت ایران در این شورا‌های غیر دولتی میراث فرهنگی قانونی به تصویب مجلس وقت رسیده بود که عضویت دولت ایران در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی به شرح یک فهرست تأیید و به دولت اجازه داده می‌شد نسبت به پرداخت حق عضویت‌های معوقه اقدام کند.
در ردیف ۱۷ جدول دوم پیوست این قانون آمده: «شورای بین‌المللی موزه‌ها وزارت ارشاد اسلامی ۱۷۵ دلار» - در آن زمان مدیریت و نظارت بر فعالیت‌های بخش گردشگری در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
همچنین در ردیف ۲۵ جدول دوم پیوست قانون عضویت ایران در مجامع بین المللی مصوب ۱۳۶۵ هم آمده است: «شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناها (ایکوموس) وزارت فرهنگ و آموزش عالی ۵۸۰۰ دلار است».
خلاصه ماجرا اینکه، چون ایکوم و ایکوموس غیر دولتی هستند پس قانون مصوب سال ۱۳۶۵ باید اصلاح شود و به صورت قانونی از دولت رد تکلیف شود.
ایکوم و ایکوموس را بهتر بشناسیم
شورای بین‌المللی موزه‌ها یا ایکوم تنها سازمان تخصصی موزه‌ای و موزه‌داران در سطح جهانی است که به ارتقاء و محافظت از میراث‌های طبیعی و فرهنگی کنونی و گذشته، محسوس و نامحسوس، می‌پردازد. این سازمان نه سیاسی بلکه مردم‌نهاد است، در سال ۱۹۴۶ پایه‌گذاری شده و تقریباً ۴۵ هزار عضو در ۱۳۸ کشور جهان دارد. لازم به تاکید است که ایکوم، روابط رسمی با یونسکو دارد و به ارائه مشاوره به شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد می‌پردازد.
ایکوم همچنین همکاری‌های نزدیکی با سازمان جهانی مالکیت فکری، پلیس بین‌الملل و سازمان جهانی گمرک دارد که کمک مهمی به جلوگیری از قاچاق اشیای تاریخی و فرهنگی و نیز پاسداری از میراث جهانی در هنگام خطر‌های طبیعی و بشرساخته هستند. در ایران هم بسیاری از دانشجویان، موزه‌داران، خبرنگاران، کارشناسان و علاقه‌مندان به موزه با پرداخت حق عضویت سالانه عضو ایکوم هستند و از نتایج پژوهش‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه موزه و دانش روز این حوزه مطلع می‌شوند. برخی نهاد‌های حقوقی ایران هم در این شورا عضویت دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها کتابخانه ملی است که در سال ۹۸ به عضویت ایکوم جهانی درآمد.
شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناها یا ایکوموس نیز سازمانی برای نگهداری و پاسداری از اماکن میراث فرهنگی در سراسر جهان است. در پی‌آمد منشور ونیز در سال ۱۹۶۴، ایکوموس در سال ۱۹۶۵ در ورشو پایه‌گذاری شد تا مشاوری جهت یونسکو در رابطه با میراث‌های جهانی باشد. ایکوموس در حال حاضر دارای بیش از ده هزار عضو است. جز موارد اندک، هر عضو آن باید در زمینهٔ نگهداری کارشناس در یکی از رشته‌های معماری مناظر طبیعی، معماری، باستان‌شناسی، برنامه‌ریزی شهری، مهندسی، متولی میراث فرهنگی، مورخ هنر یا بایگان باشد. کمیته ملی ایران با نام «موسسه فرهنگی ایکوموس ایران» خود را نهادی مستقل و غیرانتفاعی معرفی می‌کند و از سال ۱۳۸۱ و همزمان با روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، با کسب مجوز از سوی وزارت ارشاد فعالیت خود را آغاز کرده است.
عضویت در ایکوموس ایران برای اشخاص حقیقی و حقوقی آزاد بوده و دو شکل ملی و بین‌المللی دارد که با پرداخت حق عضویت اعضا به دفتر ایکوموس ایران و تایید از سوی ایکوموس جهانی در صورت تمایل به داشتن عضویت بین‌المللی انجام خواهد شد.
شبکه سازمان‌های علمی جهان سوم، نیز سازمانی غیر‌دولتی بود که در سال ۱۹۸۸ به ابتکار فرهنگستان علوم جهان (TWAS) توسط وزیران علم و فن‌آوری و آموزش عالی و رؤسای فرهنگستان علوم و شورا‌های پژوهشی در کشور‌های جهان سوم به منظور ارتقاء پایه علمی توسعه پایدار اقتصادی در کشور‌های جنوب تأسیس شد. کمک مالی به پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، جایزه سلسو فورتادو در اقتصاد سیاسی، انتشارات و برگزاری کارگاه‌ها و طراحی شبکه‌ها از فعالیت‌های این شبکه بود.
حق عضویت ایکوموس و ایکوم ایران
حق عضویت سالیانه ۳۰۰ هزار تومان، ویژه دانش‌آموختگان و دانشجویان رشته‌های مرتبط با میراث فرهنگی، مانند: معماری، حفاظت و مرمت، باستان‌شناسی، و سایر رشته‌ها به تشخیص هیئت مدیره خواهد بود. عضو وابسته جوان، حق عضویت سالیانه ۲۰۰ هزار تومان، ویژه افراد مذکور در بالا که زیر سی سال دارند، خواهد بود. عضو وابسته دانشجو، حق عضویت سالیانه ۱۵۰ هزار تومان، ویژه دانشجویان رشته‌های مذکور در بالا خواهد بود. عضو پشتیبان، حق عضویت سالیانه یک میلیون تومان، برای افرادی که در دسته‌های بالا قرار نمی‌گیرند، خواهد بود.
برای دریافت کارت عضویت بین‌المللی نیز در سال جاری با پرداخت مبلغ ۲ میلیون تومان (اعضای وابسته جوان، یک میلیون و سیصد هزار تومان) علاوه بر حق عضویت داخلی، در زمان‌هایی که ایکوموس جهانی مقرر کرده می‌توان نسبت به دریافت کارت و عضویت جهانی نیز اقدام کرد.
همچنین در هزینه‌های شورای بین‌المللی برای اعضای انفرادی برای سال ۲۰۲۴ میلادی تغییری ایجاد نشده است و حق عضویت یورویی که به ایکوم جهانی پرداخت می‌شود، به شرح ذیل است:
عضو عادی: ۲۳+۳=۲۶ یورو و ۲۵۰ هزار تومان
عضو بازنشسته: ۱۱+۳=۱۴ یورو و ۲۵۰ هزار تومان
عضو دانشجویی: ۱۱+۳=۱۴ یورو و ۱۲۵ هزار تومان
اذهان عمومی نگران چه بود؟
انصراف از عضویت در «شورای بین‌المللی موزه ها»، «شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناها» (ایکوموس) و «شبکه سازمان‌های علمی جهان سوم» می‌توانست تبعات مختلفی برای ایران داشته باشد:
عدم دسترسی به منابع و امکانات: عضویت در این سازمان‌ها می‌توانست به ایران امکان دسترسی به منابع و امکانات بین‌المللی را فراهم کند، از جمله دسترسی به فناوری‌های نوین و اطلاعات جدید در زمینه‌های موزه‌سازی، محوطه‌سازی و علوم علمی.
تضعیف شناخت‌پذیری فرهنگی و تاریخی: عضویت در این سازمان‌ها می‌توانست فرصتی برای ایران فراهم کند تا فرهنگ و تاریخ خود را به نحوی جهانی‌تر و بیشتر به تصویر کشانده و به ارتقای شناخت‌پذیری فرهنگی و تاریخی خود در جهان کمک کند. عدم عضویت ممکن است منجر به کاهش توجه جهانی به فرهنگ و تاریخ ایران شود.
بیشتر بخوانید: فارس اصلی‌ترین کانون تمدنی ایران فرهنگی است
افت فرصت‌های همکاری بین‌المللی: عضویت در این سازمان‌ها می‌توانست فرصت‌های مختلفی برای همکاری و تبادل دانش و تجربه با سایر کشور‌ها فراهم کند. عدم عضویت ممکن است به کاهش این فرصت‌ها و کاهش توانایی ایران در تعامل با جوامع بین‌المللی منجر شود.
اثرات منفی بر تصویر بین‌المللی: انصراف از عضویت می‌تواند به کاهش اعتبار و تصویر بین‌المللی ایران در جهان منجر شود، زیرا ممکن است به عنوان یک علامت از انزوا و انحراف از تعهدات بین‌المللی تلقی شود.
افزایش ایزوله شدن از جامعه بین‌المللی: انصراف از عضویت ممکن است منجر به افزایش ایزوله شدن ایران از جامعه بین‌المللی شود، زیرا حضور در این سازمان‌ها فرصتی برای تبادل نظر و همکاری با کشور‌های دیگر در زمینه‌های مختلف ارائه می‌داد.
کاهش شناخت و تبادل فرهنگی: عضویت در این سازمان‌ها فرصتی برای ایران برای ارتقای شناخت و تبادل فرهنگی با سایر کشور‌ها و فرهنگ‌ها بود. انصراف ممکن است به کاهش این فرصت‌ها و کاهش تبادل فرهنگی منجر شود.
افزایش اتکا به منابع داخلی: انصراف از عضویت ممکن است موجب افزایش اتکا به منابع داخلی شود و در عین حال نیاز به توسعه و به‌روزرسانی منابع و فناوری‌های داخلی را تحت فشار قرار دهد.
کاهش توانایی در تأثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی: حضور در این سازمان‌ها فرصتی برای تأثیرگذاری در تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی بود. انصراف ممکن است به کاهش توانایی در تأثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی و افزایش وابستگی به تصمیم‌گیری‌های دیگران منجر شود.
چرا افکار عمومی برای پذیرش این خبر آماده بود؟
تخریب نقش نگاره بهرام دوم ساسانی با مواد منفجره، مفقود شدن ۴۸ تخته فرش نفیس کاخ‌موزه سعدآباد، نقض حریم و عدم حفاظت از بناها و مراکز ثبت جهانی، چون تخت جمشید و میدان نقش جهان، آسیب به باغ عفیف آباد شیراز برای ساخت یک سریال، تخریب بافت تاریخی شیراز برای توسعه حرم شاهچراغ و حراج دو کاروانسرای گردنه آهوان تنها چند نمونه از اهمال‌کاری دولت سیزدهم در مواجه با میراث ملی و فرهنگی ایران است. بماند که این انفعال و دغدغه نبودن حفظ میراث تاریخی و ملی ایران تنها مربوط به این دولت نیست و سابقه‌ای طولانی دارد و بی‌عملی دولت‌ها و متعلقات فرهنگی آن نسبت به حفظ تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم و پنهانکاری نسبت به برخی انفعالات در خصوص حفاظت از میراث کشور نیز دور از واقع به نظر نمی‌رسید.
با این حال شائبه خروج از این سه سازمان که به باور عمومی شاید می‌توانست اندکی ترمز آسیب به میراث کشور را بکشد، شبیه به زنگ خطری به گوش هواداران میراث فرهنگی بود که ممکن است چه خواب‌هایی برای بناها و اشیای موزه‌ها دیده شده باشد؟ در واقع در صورت خروج ایران از سازمان جهانی موزه‌ها و نیز سازمان جهانی بنا‌های تاریخی، نگرانی‌هایی در مورد حفظ و حراست از میراث فرهنگی بیشتر می‌شد چراکه تجربه‌های گذشته نشان داده بود که حراست از میراث فرهنگی به طور کامل از تعهدات بین‌المللی پیروی نمی‌کند. ده‌ها نمونه نقض حریم آثاری که ثبت جهانی شده‌اند مصادیق این مدعا هستند.
آنچه در لایحه اخیر دولت «عدم تمایل جمهوری اسلامی به تداوم عضویت در برخی مجامع بین‌المللی» عنوان شده، شاید در نگاه اول و با تاکید بر اینکه ایکوم و ایکوموس دو نهاد مستقل و غیرانتفاعی هستند، چندان نگران‌کننده به نظر نرسد، اما بازتاب عدم تمایل دولت به عضویت در مجامع بین‌المللی بر میراث فرهنگی بسیار بیشتر از چیزی است که می‌توان به سادگی نادیده گرفت. این می‌تواند نشان دهنده اولویت‌های مخفی یا تغییرات نگرشی عمیق‌تر به ارزش‌ها و میراث‌های فرهنگی باشد که باید با دقت بررسی شود. این مسئله می‌تواند به یک فرصت برای بازنگری و تعیین اولویت‌های جدید در حوزه فرهنگ و میراث فرهنگی تبدیل شود. این بازنگری می‌تواند به توسعه راهبرد‌ها و برنامه‌های موثرتری برای حفظ، محافظت و ارتقاء میراث فرهنگی منجر شود، که از جمله می‌تواند تاثیر مثبتی بر جامعه و هویت ملی داشته باشد.
