تهران در آستانه بحران بی‌آبی؛ «پاییز خشک ۱۴۰۴»
نشان تجارت - در ماه‌های اخیر، شهر تهران به‌عنوان بزرگترین کلان‌شهر ایران و قطب اقتصادی کشور، با یکی از شدیدترین بحران‌های آبی تاریخ خود دست و پنجه نرم می‌کند. این بحران که با عنوان «پاییز خشک ۱۴۰۴» شناخته می‌شود، نتیجه ترکیبی از عوامل اقلیمی، جمعیتی و مدیریتی بوده است. وضعیت موجود به گونه‌ای وخیم است که طبق اعلام رسمی رئیس‌جمهور محترم، دکتر مسعود پزشکیان، حجم ذخایر آبی سد‌های تأمین‌کننده آب شرب پایتخت به سطحی رسیده که بحث سناریو‌های اضطراری، از جمله تخلیه موقت یا محدودسازی شدید اسکان در شهر، در دستور کار قرار گرفته است. این وضعیت، نه تنها تأمین آب شرب میلیون‌ها نفر را با تهدید جدی مواجه ساخته، بلکه زنگ خطر عمیقی برای آینده مدیریت منابع آبی در سطح ملی به صدا درآورده است. این گزارش به تحلیل وضعیت فعلی، ریشه‌های بحران، دیدگاه‌های کارشناسی و راهکار‌های ضروری برای خروج از این شرایط می‌پردازد.
وضعیت فعلی منابع آبی تهران
منابع اصلی تأمین آب شرب کلان‌شهر تهران متکی بر پنج سد اصلی در حوضه آبریز کرج و جاجرود است. این سد‌ها عبارتند از: لار، ماملو، طالقان، لتیان و سد امیرکبیر.
داده‌های هیدروگرافیکی سد‌ها (پاییز ۱۴۰۴)
بر اساس داده‌های منتشر شده از سوی شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت آب منطقه‌ای تهران در پایان پاییز ۱۴۰۴، وضعیت ذخایر به شرح زیر است:
همانطور که مشاهده می‌شود، میانگین پرشدگی این سد‌ها به حدود ۲۴.۴ درصد رسیده است، که فاصله‌ای فاحش با میانگین تاریخی ۶۰ درصد در این فصل دارد. این کاهش بیش از ۶۰ درصدی نسبت به شرایط نرمال، عمق بحران را نشان می‌دهد.
علت اصلی کاهش حجم: خشکسالی هیدرولوژیک
کاهش ذخایر عمدتاً ناشی از خشکسالی هیدرولوژیک است که به دلیل عدم دریافت بارش‌های مؤثر در تابستان و پاییز ۱۴۰۴ رخ داده است. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی، میزان بارش تجمعی فصلی در حوضه‌های تغذیه‌کننده سد‌های تهران، در مقایسه با دوره آماری ۳۰ ساله، روندی نزولی داشته است:
میزان بارش تابستان: ۷۰٪ کمتر از میانگین.
میزان بارش پاییز (تا پایان آذر): ۴۵٪ کمتر از میانگین.
علاوه بر کاهش ورودی، افزایش دمای میانگین سالانه حدود ۲.۱ درجه سانتی‌گراد بالاتر از میانگین بلندمدت، منجر به افزایش چشمگیر تبخیر سطحی از مخازن سد‌ها شده است. طبق محاسبات، نرخ تبخیر در مرداد و شهریور نسبت به سال‌های قبل، حدود ۱۸ درصد افزایش یافته است.
دلایل اصلی بحران
بحران آب تهران یک پدیده تک عاملی نیست، بلکه نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل طبیعی و انسانی است که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شوند:
۱. تغییرات اقلیمی جهانی و منطقه‌ای
تغییرات اقلیمی، به عنوان محرک اصلی، باعث برهم خوردن الگو‌های بارش سنتی شده است. مناطق نیمه‌خشک ایران، از جمله زاگرس و البرز مرکزی که تأمین‌کننده آب تهران هستند، به شدت تحت تأثیر تغییرات الگوی توزیع بارش‌های جوی قرار گرفته‌اند.
الف. کاهش بارندگی‌های مؤثر: افزایش دما، منجر به تبدیل بارش‌های برف (که ذخایر آبی پایدار زمستانی را تضمین می‌کنند) به باران‌های زودگذر شده است. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که نسبت برف به کل بارش‌ها در حوضه سد طالقان در پنج سال اخیر به طور میانگین ۱۵٪ کاهش یافته است.
ب. افزایش تبخیر: افزایش دمای هوا (T) باعث افزایش پتانسیل تبخیر (ET) طبق فرمول‌های اقلیمی می‌شود. افزایش تبخیر، به ویژه در فصول گرم، مستقیماً ذخایر موجود را مصرف می‌کند.
۲. افزایش جمعیت شهری و گسترش فیزیکی شهر
تهران از یک شهر ۱۰ میلیونی (بر اساس آخرین سرشماری رسمی) به جمعیتی نزدیک به ۹.۵ میلیون نفر در محدوده شهری و بیش از ۱۲ میلیون نفر در کلان‌شهر تهران رسیده است. این رشد، حتی با فرض ثابت ماندن سرانه مصرف، فشار بر منابع را به صورت خطی افزایش داده است.
رشد جمعیت حاشیه‌نشینی به دلیل توسعه ناهمگون شهری، مصرف غیررسمی منابع را نیز تشدید کرده است.
۳. ضعف الگوی مصرف و هدررفت
مصرف آب شرب در تهران به یکی از بزرگترین چالش‌های مدیریتی تبدیل شده است.
سرانه مصرف: متوسط مصرف روزانه آب شرب در تهران برای هر نفر در سال ۱۴۰۴ از مرز ۲۶۰ لیتر فراتر رفته است. این رقم در مقایسه با میانگین جهانی شهر‌های مشابه (که اغلب بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ لیتر است) و به ویژه شهر‌های واقع در مناطق خشک (که هدف‌گذاری زیر ۱۵۰ لیتر است)، بسیار بالاست.
تأثیر بخش‌های غیرخانگی: بخش‌های تجاری، اداری و فضای سبز شهری سهم قابل توجهی (تخمین زده شده حدود ۳۰٪ از کل مصرف) را به خود اختصاص داده‌اند که بسیاری از آنها فاقد سیستم‌های صرفه‌جویی اجباری هستند.
۴. مدیریت ناقص منابع و زیرساخت‌های قدیمی
بحران کنونی نتیجه ناکامی در اجرای طرح‌های زیرساختی بلندمدت است:
تأخیر در انتقال آب: پروژه‌های حیاتی انتقال آب از حوضه‌های شمالی یا تصفیه و انتقال پساب تصفیه‌شده به صنایع، با تأخیر‌های چندساله مواجه شده‌اند که منجر به وابستگی ۱۰۰٪ به منابع سطحی شده است.
زیرساخت‌های فرسوده: شبکه توزیع آب شهری تهران دارای درصد بالایی از هدررفت فیزیکی (نشت) است. تخمین زده می‌شود که میزان آب تلف شده در شبکه توزیع بین ۱۵٪ تا ۲۰٪ کل آب تصفیه‌شده باشد.
تعرفه‌گذاری ناکارآمد: ساختار تعرفه‌های آب در گذشته به اندازه‌ای حمایتی بوده که انگیزه کافی برای کاهش مصرف در مشترکین پرمصرف را ایجاد نکرده است.
دیدگاه مسئولان و کارشناسان
نگرانی‌ها در بالاترین سطوح مدیریتی کشور منعکس شده است:
دیدگاه کارشناسی: لزوم سازگاری اجباری
محمدرضا کاویان‌پور، رئیس مؤسسه تحقیقات آب، در مصاحبه‌ای تأکید کرد: «ما دیگر در فاز مدیریت بحران دوره‌ای نیستیم؛ این شرایط، وضعیت نرمال جدید اقلیمی ماست. دورنمای شرایط اقلیمی کشور الزام می‌کند مدیریت قوی و دقیقی را برای مصارف آب در حوزه‌های شرب، صنعت و کشاورزی اعمال کنیم تا ناترازی تحمیل‌شده بر منابع آبی را جبران کنیم. اگر فوراً به سمت بهره‌وری حداکثری حرکت نکنیم، تنها راه باقی‌مانده، کاهش اجباری جمعیت شهری خواهد بود.»
هشدار ریاست جمهوری: سناریو‌های اضطراری
دکتر مسعود پزشکیان، رئیس جمهور با اشاره به بحران آب تهران هشدار داد: «اگر تا آذرماه باران نبارد، ناچار به جیره بندی آب خواهیم بود و در صورت تداوم خشکسالی باید تهران را تخلیه کنیم.»
این اظهارات نشان‌دهنده رسیدن بحران به آستانه فاجعه انسانی و اجتماعی است.
پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی بحران
بحران کم‌آبی در تهران، تبعات گسترده‌ای فراتر از صرفاً تأمین آب شرب خواهد داشت:
۱. پیامد‌های اجتماعی و بهداشتی
افت کیفیت زندگی: قطعی‌های طولانی‌مدت و کاهش فشار آب، بهداشت عمومی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و خطر شیوع بیماری‌های واگیر را افزایش می‌دهد.
مهاجرت معکوس ناخواسته: کمبود آب، به ویژه اگر منجر به محدودیت‌های شدید در بخش مسکن و خدمات شهری شود، می‌تواند طبقات متوسط و پایین را مجبور به خروج از تهران و فشار مضاعف بر شهر‌های کوچک‌تر نماید.
۲. پیامد‌های اقتصادی و صنعتی
اختلال در صنایع وابسته: بخش‌های اقتصادی بزرگی مانند صنایع غذایی، تولیدات بهداشتی و مواد شیمیایی که نیاز به حجم بالایی از آب فرآیندی دارند، با کاهش شدید ظرفیت تولید مواجه خواهند شد.
کاهش ارزش سرمایه‌گذاری: ناپایداری در تأمین منابع پایه مانند آب، ریسک سرمایه‌گذاری بلندمدت در تهران را افزایش داده و موجب کاهش ارزش املاک تجاری و مسکونی خواهد شد.
۳. فرونشست زمین
با کاهش شدید ذخایر آبخوان‌ها (چاه‌های غیرمجاز و رسمی)، فشار بر سفره‌های زیرزمینی به اوج خود رسیده است. اندازه‌گیری‌های ژئودتیک نشان می‌دهد که نرخ فرونشست در دشت‌های جنوبی تهران به بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال در برخی نقاط رسیده است. این پدیده زیرساخت‌های شهری شامل مترو، بزرگراه‌ها و خطوط لوله را به طور جدی تهدید می‌کند.
راهکار‌ها و اقدامات فوری (برنامه‌های ۹۰ روزه)
برای مقابله با شرایط اضطراری پاییز و زمستان ۱۴۰۴، اقدامات زیر باید در کوتاه‌مدت (سه ماهه آینده) و میان‌مدت پیاده‌سازی شوند:
۱. مدیریت مصرف شهری (مرحله کاهش فشار)
تعرفه‌های تنبیهی پلکانی: اعمال تعرفه‌های نجومی برای مصرف بیش از ۱۵۰ لیتر در روز برای هر مشترک.
کاهش فشار شبانه و منطقه‌بندی: اجرای برنامه دقیق کاهش فشار سیستم توزیع آب در ساعات غیر اوج (بین ۱ بامداد تا ۵ صبح) در مناطقی که افت فشار تأثیری بر خدمات حیاتی ندارد.
کنترل صنایع پرمصرف: تعطیلی یا کاهش اجباری ظرفیت تولید صنایع بزرگ و بزرگ‌مقیاس، مگر صنایعی که زیرساخت بازچرخانی ۱۰۰٪ را فراهم کرده‌اند.
۲. احیای منابع آبی و بازچرخانی
استفاده از پساب تصفیه‌شده: تخصیص فوری پساب تصفیه‌شده از تصفیه‌خانه‌های موجود (مانند تصفیه‌خانه جنوب تهران) برای مصارف غیرشرب (آبیاری فضای سبز حاشیه شهر و صنایع مشخص).
اجرای قوانین بازچرخانی: صدور دستورالعمل اجرایی فوری برای الزام تمامی مجتمع‌های مسکونی، تجاری و اداری بالای ۲۰ واحد، به نصب سیستم‌های بازچرخانی آب خاکستری (مصارف توالت و آبیاری محدود).
۳. اصلاح الگوی کشت کشاورزی اطراف تهران (منطقه برداشت)
جبران خسارت کشاورزان: تخصیص بودجه حمایتی برای جایگزینی سریع کشت محصولات آب‌دوست (مانند ذرت و یونجه) در شعاع ۱۰۰ کیلومتری تهران با محصولات بسیار کم‌آب‌بر مانند زعفران یا گیاهان دارویی مقاوم به خشکی.
کنترل چاه‌های غیرمجاز: تشدید انسداد چاه‌های غیرمجاز در حوضه‌های آبریز سد‌ها با استفاده از فناوری‌های سنجش از راه دور.
۴. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین (میان‌مدت)
تصفیه پیشرفته: تسریع در اجرای طرح‌های شیرین‌سازی آب‌های شور موجود در مناطق دورتر و انتقال آن به شبکه اصلی با استفاده از خطوط انتقال هوشمند مجهز به سنسور‌های نشتی.
مدیریت هوشمند شبکه: نصب کنتور‌های هوشمند در مقیاس وسیع برای پایش لحظه‌ای مصرف و شناسایی نشت‌ها با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی.
۵. افزایش آگاهی عمومی (فرهنگ‌سازی)
کمپین‌های ملی اضطراری: تغییر لحن آموزش عمومی از صرفاً «صرفه‌جویی» به «همکاری حیاتی برای بقای شهر». آموزش نحوه استفاده از آب خاکستری برای مصارف غیر شرب در منازل.
جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده
بحران آب تهران در پاییز ۱۴۰۴ یک هشدار حاد و بی‌سابقه است. تهران اکنون در آستانه دوره‌ای از کم‌آبی مزمن قرار دارد که پیامد‌های آن نه تنها بر توان تولیدی و محیط زیست، بلکه بر ثبات اجتماعی و اقتصادی کشور تأثیر مستقیم خواهد گذاشت. اگر اقدامات مدیریتی ریشه‌ای و سخت‌گیرانه (شامل تغییر الگوی مصرف و زیرساخت‌ها) به سرعت اجرا نشود، فشار ناشی از ناترازی منابع در دهه آینده، پایداری زندگی شهری را در بزرگترین کانون جمعیتی کشور با چالش‌های غیرقابل مدیریت مواجه خواهد کرد.
پاییز خشک ۱۴۰۴ باید به عنوان نقطه عطفی تلقی شود که در آن، دولت، مجلس، نهاد‌های علمی و مهم‌تر از همه، مردم، برای سازگاری فوری با محدودیت‌های اقلیمی جدید، گام‌های جدی و قاطع بردارند. ادامه روند فعلی، سناریو‌های تخلیه اضطراری را از یک فرضیه صرف به یک واقعیت محتمل تبدیل خواهد کرد.
گزارشگر: مینا قدرتی
منبع: صدای چراغ امیدنیوز
