بار ناکارآمدی مدیریت پسماند بر دوش گردشگری
نشان تجارت - تصاویر زباله‌های انباشته‌شده بر روی یکدیگر در شهر‌های شمالی و جنوبی امسال هم در تعطیلات نوروز بار دیگر بحران بزرگ زباله در این نقاط را بیش از همیشه به رخ کشید. استان‌های شمالی در زمانی که با گردشگر میلیونی روبه‌رو نیستند هم با بحران زباله روبه‌رویند و گواه این امر هم مشکل سایت‌های زباله این مناطق مانند سراوان رشت و عمارت آمل و ایستادگی مردم مقابل آنها در سالی که گذشت، است. جمع نشدن زباله‌ها در روستا‌های گیلان و بردن زباله‌های مازندران به گلستان هم از دیگر نشانه‌های بحرانی است که سال‌هاست وجود دارد و با حضور گردشگران این بحران به‌شکل گسترده‌تری خود را نشان می‌دهد.
وضعیت در سواحل جنوبی هم بهتر نبود. تصویری از ریختن یک وانت زباله در رودخانه‌ای در کرمانشاه هم از دیگر تصاویری بود که در تعطیلات منتشر شد. نکته اصلی، اما این است که بحران زباله در کشور حالا آنقدر حاد شده که با حضور گردشگران وجوه ترسناکی از آن تصویر می‌شود و مسئولان شهری که در طول سالیان متمادی نتوانسته‌اند این معضل را حل کنند بار را بر دوش گردشگری می‌اندازند. حال آنکه گردشگری مسئولانه یک بخش از این ماجراست و بخش دیگر ناکارآمدی طولانی مدت در مدیریت پسماند است
«محمد جهانشاهی»، دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در اسفندی که گذشت، در نشستی خبری گفته بود در تعطیلات نوروزی شاهد افزایش دو تا پنج برابری تولید زباله در بسیاری از مقاصد گردشگری کشور هستیم. «به‌طور مثال، سرانه تولید روزانه زباله در مازندران در شرایط عادی، روزانه بین سه هزار تا سه هزار و ۵۰۰ تن است که با‌توجه‌به وجود عرصه‌های جنگلی و ساحلی استان، مدیریت همین حجم هم برای استان یک چالش جدی است و محدودیت‌های جدی دارد. این آمار در تعطیلات نوروز به بیش از ۲۰ تن در روز یعنی هفت برابر شرایط معمول می‌رسد.
در جنوب کشور هم به همین ترتیب، سرانه تولید زباله در جزیره کوچک هرمز از شش هزار کیلوگرم در روز به بالای ۱۰ هزار کیلو رسیده و گاه شاهدیم تا دوبرابر شرایط معمول تولید زباله می‌شود که مشکلات جدی برای جوامع محلی و پایداری مقصد ایجاد می‌کند.» او و دیگر مسئولان، اما هیچ‌کدام نگفتند با وجود این آمار‌ها و در طول سالیان متمادی که با این مشکل روبه‌رو بوده‌اند، چه باید کرد؟ این اتفاق در سال‌های گذشته هم تکرار شد. امسال، اما تصاویر زباله‌های پخش‌شده در سواحل شمال و جنوب در فضای مجازی گسترده‌تر از گذشته بود. این اتفاق درحالی‌است که شهر‌های شمالی در سال‌های گذشته محل نزاع گسترده‌ای بر سر زباله بوده است، سایت‌های زباله سراوان در رشت و عمارت در آمل بار‌ها توسط مردم بسته شدند و مسئولان بار‌ها قول دادند فکری به حال کوه زباله موجود در این مناطق می‌کنند و، اما اتفاقی نیفتاد. بعد هم صحبت از حل مشکل توسط دهیاران و مدیریت زباله از مبدأ شد، اما این ماجرا هم نتیجه مطلوبی نداشت و انباشت زباله کنار جاده و سر خیابان در روستا‌ها مشکل جدیدی بر مشکلات قدیمی بود. ریختن زباله در رودخانه یا دفن غیراصولی هم بر مشکلات اضافه شد، اما هیچ‌کدام از اینها معضل اصلی را حل نکرد. در نزدیکی سایت سراوان رشت از سال‌ها قبل تابلوی زمان‌شمار نصب کردند تا زمان قطعی برای نیاوردن زباله به آنجا مشخص شود، اما هربار مسئولان گفتند به زمان بیشتری نیاز دارند و این چرخه باز هم تکرار شد.
مسافران، بحران پسماند را نشان می‌دهند
تصویر دیگری از زباله‌ها که در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد، خالی کردن زباله توسط یک وانت در رودخانه دینور آب بود. رودخانه‌ای در دشت دینور و چمچمال واقع در استان کرمانشاه. بعد از انتشار این ویدئو، اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان کرمانشاه بیانیه‌ای صادر کرد و در آن نوشت «در پی وقوع انتشار تصاویری از تخلیه زباله ماشین حمل زباله در رودخانه دینور آب در فضای مجازی، ضمن قدردانی از حس مسئولیت‌پذیری مردم شریف و طبیعت‌دوست استان کرمانشاه، به اطلاع می‌رساند پیرو بررسی‌های به‌عمل‌آمده مشخص شد ماشین حمل زباله مذکور متعلق به شهرداری شهر بیستون است و موضوع به‌صورت جدی از طریق اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان کرمانشاه و مراجع قضائی برای برخورد قانونی با عامل یا عاملان این حادثه شوم زیست‌محیطی اقدام خواهد شد.» این تصویر، اما در کرمانشاه، شهری که عنوان یکی از موفق‌ترین شهر‌ها در مواجه با پسماند را دارد، از جمله دیگر موارد صحبت از پسماند در این زمان بود. بسیاری از کاربران می‌گفتند اگر در شهری، چون کرمانشاه وضعیت این چنین است، پس در شهر‌های دیگر چه باید کرد؟
«نرگس آذری»، پژوهشگر حوزه پسماند، اما نظر دیگری دارد. او به «پیام ما» می‌گوید نباید با یک ویدئو چنین نظری داد و باید دید ماجرای این ویدئو چیست؛ چراکه کرمانشاه تاکنون با وجود همه کاستی‌ها و مشکلات یکی از موفق‌ترین الگو‌های مواجهه با پسماند در کشور را داشته، «کرمانشاه تنها شهری در کشور است که دفنگاه ندارد و این اتفاق خیلی خوبی است. هرچند حتماً نکات زیادی برای انتقاد هست، ولی در سالیان اخیر این موفقیت بزرگی بوده که در این شهر دفنگاه وجود ندارد. زباله‌های تر، تبدیل به کود آلی می‌شوند و بر روی زباله‌های خشک کار‌های مختلفی انجام می‌گیرد. برای مثال آنها برای نخستین‌بار توانسته‌اند این زباله‌ها را به‌عنوان خوراک کارخانه سیمان بفروشند که این اتفاق بسیار بزرگی است. اما اینکه یک تصویر در آمده و یک وانتی زباله در آب می‌ریزد و همه بگوید‌ای وای این‌هم از کرمانشاه، من شخصاً با این رویکرد همراهی نخواهم کرد. باید دید داستان این ماجرا چیست؟»
او در ادامه به مسئله زباله در استان‌های شمالی و جنوبی اشاره می‌کند. استان‌هایی با مشکلات عمیق که حالا پسماند در آنها سال‌هاست، بدل به ابَربحران شده است و این مسئله در نوروز و با حضور سیل مسافران خود را نشان می‌دهد. «بخشی از ماجرای شمال کشور مسافران هستند و ماجرا این است که با حضور افراد زیاد این بحران خودش را بیشتر نشان می‌دهد و مشخص می‌شود ساختار فنی و اجتماعی درستی وجود ندارد که مسافر هم با آن همراهی کند. خود مردم شهر‌های شمالی هم نسبت به زباله بی‌تفاوت شده و گردشگران هم روی بحرانی سوار می‌شوند که از قبل وجود داشته است. این مسئله در سواحل جنوبی هم دیده می‌شود. هیچ کجای ساحل نیست که انبوه زباله نباشد.»
آذری به تجربه ماه‌های گذشته و صحبت با دهیاران در شهر‌های استان گیلان اشاره می‌کند، تجربه‌ای که سخت بود؛ چراکه با دهیارانی خشمگین و بعضاً منفعل روبه‌رو شد. «آنها عصبانی و ناراحت بودند از سیاست‌هایی که طراحی می‌شود و می‌گفتند هیچ نسبتی با وضعیت موجود ندارد و این یکی از مشکلات اصلی موجود است.»
نرگس آذری: بخشی از ماجرای شمال کشور مسافران هستند و ماجرا این است که با حضور افراد زیاد این بحران خودش را بیشتر نشان می‌دهد و مشخص می‌شود ساختار فنی و اجتماعی درستی وجود ندارد که مسافر هم با آن همراهی کند. خود مردم شهر‌های شمالی هم نسبت به زباله بی‌تفاوت شده‌اند و گردشگران هم روی بحرانی سوار می‌شوند که از قبل وجود داشته است. این مسئله در سواحل جنوبی هم دیده می‌شود. هیچ کجای ساحل نیست که انبوه زباله نباشد
به‌گفته این کارشناس، در اوج فعالیت گردشگری با بحران پسماند به دو شکل مواجه می‌شویم. یکی از این موارد، مواجهه مستقیم با زباله است. یعنی زباله‌ها همه شهر‌ها و روستا‌ها را دربرمی‌گیرند. این چیزی است که در ظاهر می‌بینیم، اما اینکه چه بلایی بر سر سایتی، چون سایت زباله سراوان و ۵۰ محل دفن در گیلان یا محل‌های دفن در مازندران می‌آید، نمی‌دانیم و این از چشم پنهان است. «مشخصاً در این مراکز دفن مجبور می‌شوند شن و ماسه بیشتری روی زباله‌ها بریزند، از سم بیشتر برای از بین بردن لارو حشرات استفاده کنند و ارتفاع محل دفن هم مدام بیشتر می‌شود. معنای اجتماعی این اتفاق هم این است که تقابلی بین گردشگران و بومی‌ها رخ می‌دهد که قبلاً دیده نمی‌شد. مسئله پسماند نمود این تقابل است و تبدیل شده به اینکه چرا مسافر می‌آید که زباله تولید کند؟ این شکل اجتماعی لزوماً ارتباطی با مسئله پسماند ندارد و فرافکنی است. مسئولان ما از دهیار، بخشدار، فرماندار، شهردار و استاندار مسئولیت‌هایی دارند و مردم هم همینطور، اما همه این مسئولیت‌ها روی زمین می‌ماند و وقتی به نوروز می‌رسد و بیش از همیشه مشخص می‌شود سیستم توانایی حل مشکل را ندارد، اما به‌جای پذیرش مسئولیت، بار بر دوش دیگری انداخته می‌شود. باید هر دو بخش با هم دیده شود. هم گردشگری باید مسئولانه باشد و هم مسئولیت افراد ساکن و مسئولان ناکارآمد این حوزه باید به‌درستی دیده شود.»
آذری معتقد است پسماند ابربحرانی است که مسئولان می‌خواهند مشکلش را بر دوش دیگری بیندازند، اما نباید اجازه دهیم این ناکارآمدی بر ماجرای گردشگری سوار شود. «شکل اصولی و درست این است که مسئولان از فنی‌نگری خالی خارج شوند و مدیریت پسماند با مدل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی هر منطقه طراحی شود و تا وقتی این طراحی وجود ندارد، با هر تکان کوچکی دچار بحران می‌شویم.»
مدیران شهری فساد در این بخش ایجاد کرده‌اند
ماجرا، اما از نظر برخی دیگر از فعالان این حوزه متفاوت است و آنها فنی‌نگری را مهمتر می‌دانند.
سهیل اولادزاد: اغلب مدیران پسماند و به‌خصوص شهرداری‌ها با ایجاد فضای غیررقابتی و مونوپل کردن، فساد شدیدی در این بخش ایجاد کرده‌اند. این فساد اغلب با بزرگ کردن برخی اسامی و افراد پوشش داده می‌شود و سال‌هاست می‌بینیم هر زمانی که از سوی نهاد‌های نظارتی زیر سؤال می‌روند، شروع به نصب چند بنر در سطح شهر‌ها می‌کنند که بازیافت بهترین شیوه مدیریت پسماند است، یا سایر حرف‌های کلیشه‌ای. آنها حتی تفاوت بازیافت و پردازش را نمی‌دانند
چنانچه «سهیل اولادزاد»، فعال حوزه پسماند در مازندران، به «پیام‌ما» می‌گوید حرف اصلی این است که مدیریت پسماند باید با دید کاملاً اقتصادی صورت گیرد، نه اضافه کردن یک بار جدید روی دوش مردم. «اغلب مدیران پسماند و به‌خصوص شهرداری‌ها با ایجاد فضای غیررقابتی و مونوپل کردن، فساد شدیدی در این بخش ایجاد کرده‌اند. این فساد اغلب با بزرگ کردن برخی اسامی و افراد پوشش داده می‌شود و سال‌هاست می‌بینیم هر زمانی که از سوی نهاد‌های نظارتی زیر سؤال می‌روند، شروع به نصب چند بنر در سطح شهر‌ها می‌کنند که بازیافت بهترین شیوه مدیریت پسماند است، یا سایر حرف‌های کلیشه‌ای. آنها حتی تفاوت بازیافت و پردازش را نمی‌دانند. در بسیاری از موارد می‌بینیم مردم را تشویق به بازیافت می‌کنند یا از افتتاح مرکز بازیافت در منطقه‌ای می‌گویند، اما منظورشان مرکز پردازش است.»
به‌گفته او، مدیریت پسماند باید به‌صورت یک چرخه کامل و صنعتی انجام شود، فرایند‌های خانگی که امروز توسط سلبریتی‌های پسماند صفری و تشکلی و… انجام می‌شود، برای جوامعی است که از مشکلات محیط‌زیستی خود عبور کرده‌اند و حالا می‌خواهند برای مثال کربن تولیدی به‌ازای هر فرد را کاهش دهند. بسیاری از ذخایر آبی ما در حال خارج شدن از دسترس است و این نه‌فقط به‌خاطر خشکی بلکه به‌خاطر آلودگی‌های شدید ناشی از دپو‌های غیراصولی پسماند است. اما در همین شرایط که در تعطیلات صد‌ها هزار تن پسماند به پسماند‌های قبلی اضافه شده، فعال محیط‌زیست ما تبلیغات کمپوستر خانگی می‌کند. «مشکل اساسی ما که مسئله پسماند را لاینحل کرده، این است که افراد سر جای خود نیستند، نگاه تخصصی به مسئله وجود ندارد، فعالان محیط‌زیست بیش از تخصصشان نظر می‌دهند و می‌خواهند عملگرا باشند به‌جای اینکه بخواهند در حوزه فرهنگی یا مطالبه‌گری پسماند حضور داشته باشند. باید به‌صورت جمعی برای احداث واحد‌های صنعتی هاضم، کمپوست، زباله‌سوز و لندفیل بهداشتی مطالبه کنیم.»
