از سوی دیگر در حالی که هنوز افکار عمومی جهان گیج ضربات خبرهای مربوط به خبرهای تجاوز ارتش روسیه به اوکراین و ورود آنان به خاک این کشور بودند که تنها ۱۲ ساعت پس از آغاز حملات روسیه گفته شد ارتش روسیه مسیر ۳۸۰ کیلومتری تا پایتخت را پیموده و حالا به نزدیکی کی یف رسیده است. خبری که نگرانی‌ها از سقوط پایتخت را بیش از همیشه افزایش داد.
یک جنگ و ده‌ها بحران اقتصادی
حمله روسیه به اوکراین و آغاز جنگ، اما ابعاد گسترده دیگری نیز داشته است و خواهد داشت که مطمئنا تا مدت‌ها جهان را با خود درگیر خواهد کرد. ابعادی که تاکنون نیز به دلیل خویشتنداری ناتو، طرف‌های اروپایی و آمریکایی جنگ سوم جهانی را رقم نزده است.
در این میان، اما یکی از اولین تاثیرات دیده شده این جنگ در ابعاد جهانی بحران‌های اقتصادی دوران جنگ و حتی پسا پایان آن خواهد بود. پس از حمله روسیه به اوکراین، اقتصاد جهانی شاهد چشم‌انداز تازه‌ای است که از روز‌های نسبتا سختی خبر می‌دهد. در حالی که جهان همچنان با پاندمی کرونا درگیر است و نگرانی‌ها بابت ادامه‌دار شدن تورم در اقتصاد‌های پیشرفته به اوج خود رسیده است، اعلام جنگ روسیه به اوکراین دوره جدیدی را برای اقتصاد جهانی آغاز کرده است. روسیه و اوکراین هر دو از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد معدنی، فلزات و محصولات کشاورزی به شمار می‌آیند و روسیه از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان به شمار می‌رود. این مساله بر پیچیدگی این درگیری بیش از پیش افزوده است.
حمله روسیه به اوکراین برای اقتصاد جهانی غیرقابل چشم پوشی خواهد بود و اثرات آن خود را به وضوح در متغیر‌های اقتصادی نشان خواهد داد و در حالی که جهان همچنان درگیر بحران ناشی از شیوع ویروس کروناست و تورم، اقتصاد‌های پیشرفته جهان را تهدید می‌کند، به نظر می‌رسد جهان حالا باید منتظر بحران جدید باشد.
اما مساله تجاوز روسیه به خاک اوکراین را در حوزه اقتصاد کلان در چند بخش می‌توان ارزیابی کرد که مهم‌ترین آن تاثیر بر بازار‌های اصلی طلا، نفت و گاز و انرژی، بورس‌های جهانی و رمزارز‌ها است.
روسیه تامین کننده اصلی گاز اروپاست، و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان و تامین‌کننده کلیدی فلزات صنعتی مانند نیکل، آلومینیوم و پالادیوم نیز به شمار می‌آید. روسیه و اوکراین هر دو صادرکنندگان عمده گندم هستند، و روسیه از تولیدکنندگان بزرگ پتاس است که ماده اولیه مهم تولید کود‌های کشاورزی محسوب می‌شود.
«کمیل طیبی» دکتری اقتصاد از استرالیا دارد و استاد تمام دانشکده اقتصادِ دانشگاه اصفهان از ابعاد مختلف این جنگ و تاثیرات آن بر اقتصاد جهانی و به طبع آن اقتصاد داخلی می‌گوید.
«کمیل طیبی» درباره اهمیت و تاثیر جنگ روسیه و اوکراین می‌گوید: «در اقتصاد هر تنشی چه سیاسی با ریشه داخلی و چه خارجی، می‌تواند شاخص‌های اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد. مساله بزرگ و تنش جدی که این روز‌ها شاهد آن هستیم نیز تهاجم روسیه به اوکراین است و قطعا این رویداد اقتصاد جهانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و یک سری تکانه یا شوک‌های کوتاه مدت ایجاد و یک سری تغییرات بلند مدت در شاخص‌های اقتصادی به وجود خواهد آورد. برای مثال این رویداد می‌تواند، رشد اقتصادی منفی، تورم زا بودن و تغییرات و تحولات در عرضه و تقاضا‌های اصلی را ایجاد کند. کما این که ما در مساله همه گیری کرونا دیدیم که یک واقعه غیراقتصادی، تبعات اقتصادی به شدت گسترده و فراگیر داشت و چه از بُعد تلفات انسانی تا بحران‌های پرریسک در بورس و بازار و سرمایه و تولید را رقم زد. پس هیچ تنشی در جهان امروز دیگر بدون تبعات اقتصادی نیست.»
بازارطلا و جنگ روسی
اولین بارقه التهاب و تغییر در بازار‌های سرمایه جهانی در بازار طلا خود را به رخ کشید. قیمت طلا در معاملات روز پنجشنبه بازار جهانی با آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین، پس از موافقت ولادیمیرپوتین با عملیات نظامی ویژه، بیش از دو درصد افزایش یافت و به بالاترین حد در بیش از یک سال گذشته رسید.
روسیه سومین تولید کننده بزرگ طلا در جهان استو بازار طلا از اولین بازار‌هایی است که تاثیر قیمت آن در داخل ایران نیز قابل لمس است.
نوسانات قیمت طلا همواره بر روی قیمت‌ها در داخل کشور نیز تاثیر می‌گذارد هر چند که بخشی از این تاثیر قیمت روانی بوده و لزوما واقعی نیست. ایران از سال ۱۳۹۱ و پس از مساله تحریم طلا که به تحریم‌های دیگرش اضافه شد لزوما ارتباط منطقی با بازار‌های جهانی ندارد و بیشتر این نوسانات تحت تاثیر ارتباطات روانی است. هر چند مساله تحریم طلا در سال ۱۳۹۴ تا حد زیادی مرتفع شد، اما تاثیرات آن هم چنان باقی مانده است.
از سوی دیگر افزایش قیمت جهانی طلا کمتر از ۲۴ ساعت ادامه یافت و با فرمان تحریم بایدن قیمت طلا عقب نشست. بایدن بعد از ظهر پنجشنبه پس از تهاجم همه جانبه روسیه به اوکراین، تحریم‌های جدیدی را علیه روسیه وضع کرد. تحریم‌های جدید بیشتر بانک‌های روسیه، توانایی این کشور برای انجام تجارت با ارز‌های دیگر از جمله دلار، یورو، پوند و ین و شرکت‌های دولتی را هدف قرار داده است. در واکنش به این خبر، طلا تمام رشد روز پنجشنبه خود را از دست دادو زیر سطح ۱۹۰۰ دلار در هر اونس معامله شد.
«کمیل طیبی» به عنوان استاد اقتصاد، اما در این رابطه می‌گوید: «در این شرایط مثل مساله جنگ که دو یا چند کشور به طور مستقیم یا عیرمستقیم در ماجرا دخیل هستند و با وابستگی کشورها به یکدیگر مساله پس لرزه‌های اقتصادی حتی شدید‌تر نیز می‌شود. در این عرصه اظهار نظر هر مقام سیاسی می‌تواند به طور مستقیم بر روی وضعیت اقتصادی اثر گذار باشد. تداوم و بحران تنش سیاسی، منجر به گسترده‌تر شدن بحران اقتصادی خواهد شد. توجه کنید که بحران اقتصادی که اجزای آن تورم و بحران اشتغال و بیکاری و مساله حمل و نقل را در خود خواهد داشت در کنار گستردگی بحران سیاسی به خصوص وقتی بحران پناهجویی را نیز شامل شود می‌تواند شرایط را در ابعاد گسترده و جهانی در حوزه اقتصاد دچار تکانه جدی کند.»
بیت کوین و زمین بازی ناهموار
اما بازار بیت کوین نیز چندان در آرامش نبود و طغیان جنگ روسیه به این بازار پرالتهاب این روز‌ها نیز رسید. با شعله‌ور شدن آتش درگیری در شرق اروپا سرمایه‌گذاران به سمت طلا گریختند که اکنون به بالاترین نرخ خود از اوایل سال ۲۰۲۰ میلادی رسیده است. ارزش طلا بیش از دو درصد افزایش پیدا کرد و اعتماد به این فلز گرانبها دوباره سرمایه‌ها را به سمت خود جذب کرد.
هفته متلاطم بیت کوین، اما در بحبوحه تهاجم روسیه به اوکراین نشان داد که سرمایه‌گذاران این ارز دیجیتال را پناهگاه امنی ارزیابی نمی‌کند. برخی از سرمایه گذاران دارایی دیجیتال در گذشته بیت کوین را به عنوان «طلای دیجیتال» توصیف کرده بودند (با اشاره به این ایده که ارز دیجیتال می‌تواند به عنوان «ذخیره ارزش» مشابه فلز گرانبها عمل کند و ارزش خود را در زمان آشفتگی‌های ژئوپلیتیکی یا اقتصادی حفظ کند) با این حال این نظریه با چالش زیادی مواجه شده است، کافیست به عملکرد این رمزارز در بحران حمله روسیه به اوکراین اشاره کرد. قیمت بیت کوین (BTC) در هفته اخیر ۱۱ درصد کاهش یافته است.
پس از این که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه فرمان تهاجم به خاک اوکراین را صادر کرد، بزرگ‌ترین ارز دیجیتال جهان بر اساس ارزش بازار، پس از نزول مختصر به زیر ۳۴ هزار و ۴۰۰ دلار در اوایل پنجشنبه، در ۲۴ ساعت گذشته تلاش کرد تا از مرز ۳۷ هزار دلار عبور کند.
بازار بیت کوین را نیز باید یکی از بازار‌های مهم دانست که تاثیرات جهانی آن تاثیر مستقیم بر بازار داخلی خواهد گذاشت. در حقیقت این بازار در قیمت گذاری و روند به طور کامل به روند جهانی وابسته است و در ایران نیز بدون تاثیر باقی نخواهند ماند.
بورس جهانی در التهاب و بورس ایران در خواب خرگوشی
حمله روسیه به اوکراین بازار‌های بورس اروپا، آسیا و آمریکا را دچار شوک کرد.توماس آلتمن، مدیرموسسه سرمایه‌گذاری پورتفولیو، QC Partners می‌گوید «بدترین پیش‌بینی‌ها حقیقت پیدا کرد و در اروپا جنگ آغاز شد». بازار‌های بورس در سراسر اروپا صبح روز پنجشنبه ۵ اسفند (۲۴ فوریه) با ضرر زیاد کار خود را آغاز کردند و بازار‌های دیگر از جمله داوجونز و اس اند پی هم سرنوشت مشابه داشتند. در آسیا هم بازار‌های سهام ژاپن و چین حدود دو درصد افت پیدا کردند.
پس از حمله روسیه به اوکراین، سرمایه‌گذاران به خروج از بازار سهام روسیه ادامه دادند. معاملات ابتدا صبح پنجشنبه در بورس مسکو متوقف شد و سپس با تاخیر کار خود را آغاز کرد. شاخص بورس مسکو در سال ۱۹۹۵ راه‌اندازی شد و هم‌اکنون از ۵۰ شرکت تشکیل می‌شود و طی شش روز گذشته زیان بورس مسکو به ۶۰ درصد رسیده است.
اما آیا نوسانات بورس جهانی و پس لرزه‌های شدید جهانی روی بورس ایران تاثیری خواهد داشت؟ آن چه مشخص است این که تالار بورس تهران مدت هاست حساب خود را از بورس‌های جهانی جدا کرده است. بورس تهران با گسترده شدن تحریم‌ها و افزایش مداوم آن و بیش از همه تحریم‌هایی بانکی که زیر ساخت اقتصاد کشور را هدف گرفته بود، ارتباط خود با بازار‌های سرمایه جهانی را از دست داد و احتمالا کمترین آسیب و تاثیر در این شرایط را بازار بورس ایران بر خود احساس کرده است. تکانه‌های بازار بورس ایرا مدتهاست آسیب زا و جدی است، اما حداقل در این مورد عدم ارتباط تاثیری بر روی این بازار خسته و بسته نداشته است.
سید کمیل طیبی در این رابطه می‌گوید که: «بازار بورس یا بازار سرمایه ما بیشتر تحت تاثیر تغییر و تحولات داخلی و شرای اقتصادی داخلی است چرا که ارتباط این بازار اصلا ارتباطی با بازار‌های معادل جهانی ندارد و ارتباط بین بانکی نیز به طور کامل قطع است و بنابرای شرایط بورس می‌تواند بدتر شود، اما نه به دلیل ارتباطی که فعلا چندان وجود ندارد. می‌تواند بدتر شود مثلا در شرایطی که مثلا ما با مشکلاتی هم، چون نرخ ارز مواجه شویم و یا بحران دارایی‌ها به وجود بیاید یا شوک‌های ناگهانی داخلی به آن وارد شود.»
نفت و گاز و انرژی در التهاب تهاجم روسی
اما بیشترین التهاب در بازار‌های اصلی سرمایه در جهان تنش در بازار انرژی بود. پس از آن که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که حمله به اوکراین را آغاز می‌کند، قیمت هر بشکه نفت برای اولین بار در هفت سال گذشته روز پنجشنبه پنجم اسفند (۲۴ فوریه) به بیش از ۱۰۰ دلار رسید. قیمت هر بشکه نفت خام برنت به بیش از ۱۰۱ دلار افزایش یافت.
فعالان بازار نفت احتمال افزایش بیشتر بهای نفت را در صورت وضع تحریم‌های قدرت‌های جهانی علیه کرملین منتفی نمی‌دانند. با افزایش تنش‌ها میان طرف‌های درگیر در بحران اوکراین و بالا رفتن احتمال درگیری نظامی، قیمت نفت در بازار‌های جهانی به‌شدت افزایش یافته و هر بشکه آن به بهایی نزدیک به ۱۰۰ دلار معامله می‌شود.
هم چنین قیمت گاز طبیعی نیز رشدی ۳.۴ درصدی در بازار‌های جهانی را تجربه کرد. زمستان امسال با افزایش قیمت گاز در اروپا، تقاضا برای نفت بیشتر شد. این موضوع باعث شد تا قیمت نفت رکورد هفت ساله را بشکند و به قیمت‌های سال ۲۰۱۴ بازگردد. با شروع سال ۲۰۲۲ میلادی، قزاقستان به عنوان یکی از کشور‌های دارنده ذخایر بزرگ نفتی میان کشور‌های تازه استقلال یافته، با ناآرامی‌هایی همراه بود. ناآرامی‌هایی که قیمت طلای سیاه را تقویت کرد و حالا وقوع جنگ بین روسیه و اوکراین به نظر افزایش قیمت‌ها را تشدید خواهد کرد.
اما حتی در این بازار نیز وضعیت ایران چندان دچار تغییرات جدی نخواهد شد. توجه کنید که ایران با توان فرضی تولید ۴ میلیون بشکه نفت در روز و توان عملی دو میلیون بشکه نفت در سال، اما سال ۲۰۲۱ را با تولید کمتر از یک میلیون بشکه نفت به پایان بود. اصلی‌ترین خریدار نفت ایران نیز در وضعیت کنونی و با تشدید تحریم‌ها علیه ایران از سال ۲۰۱۷، کشور چین بوده است و تقریبا ایران مشتری این مقدار نفت خود را به صورت ثابت دارد.
فرصت تنش بین روسیه و اوکراین، اما فرصتی طلایی برای ایران بود که به سراغ بازار‌های حوزه انرژی و از جمله خریداران گاز در اروپا برود. گاز ایران در شرایط بدون تنش و عادی یکی از اصلی‌ترین منابع گاز اروپا بود که بسیاری پس از امضای قرارداد برجام به آن دل بسته بودند، اما در نهایت ریاست جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا منجر به افزایش تنش در خاورمیانه، تحریم‌های بیشتر علیه ایران و افزایش قدرت گرفتن پوتین و روسیه شد. حالا نیز در حالی اروپا در میان قطر و قزاقستان و ترکمنستان به دنبال جایگزینی برای نفت روسیه می‌گردد که بهترین گزینه و مسیر که توان انتقال و فروش این گاز را دارد ایران است، اما هم چنان جایی بیرون از این بازی قرار گرفته است.
استاد دانشگاه اقتصاد اصفهان در این رابطه نیز به «اقتصاد ۲۴» گفت: «روسیه سهم عمده‌ای در بازار انرژی دارد و ۱۰ درصد تامین منابع انرژی جهان و ۴۰ درصد تامین منابع انرژی اروپا بر عهده روسیه و اوکراین بوده است و حال وقوع جنگی در این ابعاد و با این گستردگی می‌تواند منجر به بروز مشکلات جدی در حوزه نفت و گاز در جهان شود. در این شرایط یکی از مهم‌ترین تاثیرات این بحران، رکود ناشی از بحران عدم تامین منابع انرژی در چرخه اقتصاد دنیا است. این روند می‌تواند مشکلات شرایط تولید را افزایش دهد و از سوی دیگر منجر به افزایش رکود شود و این بخشی است که بر اقتصاد داخلی ایران نیز می‌تواند اثرگذار باشد.»
بافت گره‌های اضافی برای مذاکرات احیای برجام در جدال روسیه و اوکراین
اما شاید مهم‌ترین تاثیرگذارترین مساله در بحران اوکراین و حمله نظامی روسیه به آن برای جامعه ایرانی و اقتصاد ایران، مساله مذاکرات احیای برجام باشد که در روز‌های اخیر روسیه نقش خود را از همیشه در آن پررنگ‌تر و جدی‌تر کرده بود.
در فقدان مذاکره کننده‌ای هم، چون محمد جواد ظریف نوبت به نماینده روسیه رسید تا یکه تاز این عرصه شود و حال با آغاز عملیات نظامی روسیه در خاک اوکراین و آغاز جنگ بار دیگر شائبه‌هایی درباره این که روسیه تلاش کرده در روند مذاکرات احیای برجام تاخیر ایجاد کند، بیشتر از همیشه افزایش یافته است. هر چند بسیاری از کارشناسان حوزه روابط بین الملل معتقد هستند که تداوم و تشدید بحران اوکراین می‌تواند آثار و تبعات مخربی بر مذاکرات وین داشته باشد، اما به طور قطع و صددرصدی نمی‌توان عنوان کرد که جنگ اوکراین عملاً باعث شکست و بن‌بست مذاکرات وین خواهد شد.هر چند حال بسیاری از کارشناسان معتقد هستند که آمریکا بشتر از همیشه به مذاکره و توافق با ایران احتیاج دارد و فرصت طلایی برای رسیدن به توافق در اختیار ایران قرار گرفته است.
آمریکا نمی‌تواند میز مذاکره برجام را ترک کند
دکتر کمیل طیبی در رابطه با وضعیت برجام و شرایط ملتهب فعلی حاصل از تهاجم روسیه به اوکراین نیز به «اقتصاد ۲۴» می‌گوید: «در مساله مذاکرات احیای برجام، آمریکا به راحتی نمی‌تواند اعلام شکست یا خروج از برجام کند. توجه کنید که با تنش‌های رخ داده در حوزه بالکان و هم چنین مساله حمله روسیه به اوکراین، منجر به تحت تاثیر قرار گرفتن بازار نفت شده است و اگر قرار بود بر اساس برجام یک گزینه جایگزین ایران باشد حالا اعلام شکست برای آمریکا یعنی ادامه تحریم ها. از سوی دیگر آمریکا از نظر کارکرد به ادامه روند مذاکرات برای ایجاد ثبات روانی در بازارنفت دارد، چرا که اعلام خروج از مذاکرات یا شکست در مذاکرات بازار نفت را دچار نوسانات بیشتری می‌کند که هم بر روی بازار‌های جهانی اثر گذار است و هم در بازار‌های داخلی ما انتظارات منفی بسیاری را به وجود می‌آورد.»
این استاد دانشگاه در ادامه و با اشاره به مساله شکست یا پایان مذاکرات بدون نتیجه نیز می‌گوید که: «شکست مذاکرات برجام به قطع بر روی بازار‌های دارایی ایران اثرات منفی خواهد داشت و نرخ ارز را افزایش نیز افزایش دهد چرا که ترس از ارزش ریزش ریال تشدید خواهد شد و در ادامه شرایط تورمی بدتری را ایجاد خواهد کرد.»
کمیل طیبی در ادامه نیز با اشاره به تاثیر تجاوز روسیه به خاک اوکراین تاکید می‌کند که: «توجه کنید در شرایط فعلی اصلی‌ترین و مستقیم‌ترین خط ارتباط بین جنگ اوکراین و روسیه تاثیر بر روند مذاکرات احیای برجام است. تا پیش از تهاجم روسیه به اوکراین انتظارات خوشبینانه‌ای وجود داشت نسبت به این که برجام در شرایط احیا قرار گرفته است و توجه کنید که حتی بازار ارز نیز شرایط باثبات‌تر و آرام تری را طی می‌کرد. اما این شرایط تازه و به خصوص نقش روسیه در روند این مذاکرات و حتی مهم‌تر از بین رفتن توجه جهانی به لزوم فوری احیای برجام در شرایطی که جنگ به قلب اروپا رسیده است، می‌تواند عواقب بدی را در پی داشته باشد.»
استاد دانشگاه اقتصاد، اما در پاسخ به این پرسش که آیا اساسا اقتصاد ایران توان ادامه وضعیت پیش رو را بدون احیای برجام دارد، می‌گوید: «این که ایران نیز در شرایط فعلی به دنبال توافق و دوری جستن از افزایش تنش و هر نوع تنش مربوط به عدم توافق است، نشان می‌دهد تلاش این است که اقتصاد سروسامان پیدا کند. اقتصاد ایران به نقطه بسیار شکننده‌ای رسیده است و این وقایع تازه اصلا روند خوبی برای مذاکرات احیای برجام نیست و شرایط را می‌تواند بدتر و پیچیده‌تر از قبل کند.»
